ni U Eliserio

salin ni Arlene Moscaya

Una tana kadya nga ginbisita tatlo ka gab-i matapos ang anda pag-adto sa klinika. Sa kwarto kato si Marie, turog rën ang bugto nga nagabatang sa ibabaw kang double deck. Pirit nga nagatuon si Marie, garing indi na mahangëpan ang mga kataga sa ana nga libro. Patyën nag id lang daad ang ana nga desk lamp kag mag-adto sa ana nga pwesto sa double deck kang makapasiplat tana sa bintana.

Kag nakita na ang ana nga bata. Anggid kana dya. Barabhëlan nga mga mata, magamay nga irong. Nagabëka ang bibig kadya, nga daw nagahambal. 

Wara ti mabati-an si Marie, gani nagparapit tasa sa bintana. 

Nadura si Candy. 

Tatlo ka bes pa nga natabo ang amo kadya nga insidente. Kada gab-i. Sa ikalima nga bes nga nagpakita ang ana nga bata, ginpukaw ni Marie ang ana nga bugto nga kaimaw sa kwarto. Garing bag-o dya makapanaog galin sa double deck, wara rën ang lapsag sa bintana. 

Nagbag-o kang taktika si Marie. Kang sumunod nga gab-i, imbes nga magparapit gintirawan na dya nga istoryahën: “Naga, Candy? Naga nagapakita ikaw? Ano ang gusto mo nga himuon ko?” May ginsabat ang ana nga bata, garing indi dya mabati-an ni Marie. Gani nagparapit tana sa bintana. 

Kag natabo ang wara ginaasahan: 

Ginsugata tana ni Candy. 

Napaatras si Marie, nakadanlëg. Nauntog sa kilid kang double deck – turog. Aga rën kang mabugtawan tana. Nagdali tana nga maghanda para sa eskwela. Late rën tana nakaabot. Wara tana ti wisyoo sa ana mga klase, kag kang tag-irigma gin-istorya kana kang mga kabarkada na nga nasapwan nga patay si Angelo sa parking lot kaina lang ka aga. “Gapamirit ab inga mangalëyag sa girlfriend kang sangka imaw sa frat,” hambal kang sangka abyan. 

Indi maman-an ni Marie kon makadlaw ukon mahibi. Pagkatapos kang klase naglagaw tana anay kaimaw ang barkada sa mall bag-o mag-uli. Pagkauli, naabtan na nga wara ang ana nga nanay, wara man ang ana mga bugto. Ridto lang ang ana nga tatay. 

Ginabuyayaw tana kadya. “Naga tëlad lang ikaw?” pamangkot na kadya, dara hithit kang sigarilyo. 

Wara dya ginsapak ni Marie, nagsaka tana paadto sa kwarto. 

Sumunod ang ana nga tatay. 

Antes masarhan ni Marie ang gawang, nagsëlëd ang ana nga tatay sa kwarto. Ginhapulas na kadya ang ana mga abaga. “Sangka semana rën, a,” hambal na kadya. “Siguro ayad ka rëman?” 

Gintiklod parayë ni Marie ang ana nga tatay. Gintampa tana kadya. Madalagan daad ang babaye paagwa, garing gintiklod tana kang ana nga tatay paadto sa kama. “Kamaan ka rën gid magbato no? Ano bala ang ridyan sa lalaki nga ato nga wara ako?” 

“Marie! Marie!” 

Ang ana nga nanay! Nag-abot rën dya. 

May nangatok sa gawang kang kwarto. Nagbangon si Marie samtang paadto ang ana nga tatay sa gawang. Sa pagesëlëd kang bugto ni Marie, gumuwa ang ana nga tatay. “Padayunon ta ang istoryahanay sa iban nga adlaw!” 

Kang gab-i nga to, kang magpakita si Candy kag nagparapit si Marie, nagparapit ang ana nga bata. Kag sa kauna-unahan nga bes, nabati-an na ang mga ginahambal kadya. “Nanay,” hambal ni Candy, “Nanay naga ginpabay-an mo ako?” 

Lab-uton daad ni Marie ang alima kang ana nga bata, garing salamin lang ana ana nga makaptan. 

Nadura si Candy. 

Wara makaturog si Marie. Kang mabati-an na ang pagturuok kang mga manok, nagbangon tana kag dumiretso sa banyo. Pagkatapos marigos kag mag-ilis, nag-adto tana sa kusina kag nakit-an nga nagahiribiën ang ana nga nanay. “Ang tatay mo,” hambal na kadya, “ang tatay mo, gin-atake sa tagipusuon.” 

Wara naghibi si Marie. Nagkadlaw tana. Nagkadlaw tana nga nagkadlaw.

Kang gab-i nga to, liwat nga nagpakita si Candy. Imbes nga magparapit si Marie sa bintana, nag-adto tana sa ana nga kama kag nagbatang. Nagkamang si Candy paadto kana. Gin-agubay na dya, ginkëp-an. Dëngan sanda nga naghibi. “Patawad anak, patawad,” hambal ni Marie, “Nursing ang tinun-an ko, wara ko man ikaw nabantayan.” 

Gamit ang mga magagmay nga alima, ginbëël ni Candy ang kapay ni Marie, gingamit to para punasan ang anda mga luha. “Babay, nanay,” hambal ni Candy. “Babay, nanay.” Nadura dya. Kag liwat, wara makaturog si Marie. 

Liwat, ginhëlat na ang pagturuok lang mga manok. Narigos tana kag nag-ilis kag nanaog sa kusina. 

Kag ridto nasapwan na ang ana nga nanay, nagahaplak sa salëg. 

Puro dugo sa kusina. 

Nagluhod si Marie sa ingëd kang bangkay. Gin-agubay na dya kag ginkëp-an. “Babay, nanay,” hambal ni Marie. “Babay, nanay.” 

Pagkatapos kato, wara rën liwat makit-an ni Marie ang ana nga bata.

ni U Eliserio

salin ni Arlene Moscaya

1 

Alas kwatro nagbatang si Matthew. Bilog nga adlaw kang Dominggo, nagsipal lang tana nga nagsipal kang EverQuest 2. Indi na gusto panëmdëmën si Errold. Patay rëman dya. Kon nangin mabëët nga estudyante dya raad, ukon nangin halos abyan na rën, indi na gusto panëmdëmën.

Bilog nga tuig kang 2010 tana ginadimalas. Enero, nagbëlaganay sanda kang tatlo ka tuig na rën nga girlfriend. Pebrero, natukiban na nga may gallstones tana. Marso, natukiban na nga wara nagana ang bulong kag kinahanglan na magpaopera. 

Ayos rën daad ang sëlëd kang Abril. Nakaagwa tana sa ospital. Bël-ën na rën ang nabilin nga anëm ka units nga kinahanglan para sa ana nga MA. Kag nahëram na gid man ang credit card kang ana magurang kag nakasubscribe ti sangka tuig sa WoW. Pagkatapos, nabalitaan na ang parte kay Errold. Sa Facebook. May ridyan pa nga nag-like sa balita nga patay rën dya. Abi na siguro gapakadlaw. Siguro.

Nagdamgo tana nga sa ospital tana liwat. Pero bëkën ti tëngëd kay operahan tana para sa ana gallstones. Buang kuno tana, nagadelusyon nga sangka mandirigma. Ginpukaw si Matthew kang alarm ka sangka cellphone. Alas siyete rën. Ginpatay na dya, bëkën lang ti snooze. Wara tana nagbangon kay may sara pa nga cellphone nga naset mag-alarm ti alas syete y medya.

Alas otso, natapungawan tana. Gintërëk na ang ana mga cellphone. Patay pareho. Daw masuka kag masimhotan na ang sip-on sa ana kaugalingën nga ginhawa, ginpatay na ang electric fan kag nagbangon. Bëkën ti pares ang nasuksok na nga tsinelas, pero wara na gin-islan. Ginbëël na ang ana nga tuwalya kag nagguwa sa kwarto.

Sa kusina nakit-an na ang ana nga tatay. Nagapiyëng dya, may kapët nga nagayelo nga manok. Nag-ubo si Matthew.

Nagmukra ang mga mata kang ana nga tatay. Naghangdëanay sanda. Ginbëtang kang ana nga tatay ang manok sa yahong nga may tubig kag ginbilin tana sa may lababo. Nagmumog si Matthew. Kauna wara tana gapangalimog, nagakaën lang tana kang Skyflakes ukon Marie ukon ubas para madura ang sabor kang laway sa ana nga bibig. Tëlad, bëkën lang ti tubig ang ana ginamumog kundi Bactidol. Nagapadayon gihapon ang pagdugo kang ana mga lasi.

Dupra tana nga dupra, pangalimog nga pangalimog. Naubos na rën ang sangka baso nga tubig nga gindapnan kang Bactidol bag-o naduraan kang pula nga duag ang ana nga ginabuga. Nanghimuri tana kag nagsëlëd sa banyo.

Samtang nagapamus-on nagbasa tana kang Camera Lucida. Nabuy-an na dya. Panglima ka beses na rën nga nabuy-an ang libro sa salëg kang banyo. Bëgë lang dya pero indi na matapos-tapos. Ginpurot na dya, ginpunasan kang tissue, kag ginbalik sa ingëd kang mga wara ti sëlëd nga botelya kang shampoo.

Ginbuksan na ang water heater, nag-isip asta 30, kag ginbuksan ang shower. Dayon gin-uba ang ana nga t-shirt.

Ginbëël na ang habon. Buhay rën nga nadura ang mga giri-giri sa ana nga kahig amo ra ang katëngdanan kon naga nagagamit tana kang sulphur soap, pero tëngëd kay naandan na rën ang dapëg kadya, ginpadayon na ang pag-usar kang Dr. Kaufmaan. Nanamian tana nga pangaran kang Aleman pero itsura kang Instik ang sa patalastas na kadya.

Wara tana gapanghabon sa uyahën, maski pa kauna nga ordinary nga habon ang gamit na. Ang man-an na abi. maski ano nga sahi kang habon, malain para sa uyahën. High school tana kang nag-umpisa sa amo kadya nga tradisyon. Kistra lang gid tana nagkapënggëd.

May mga nagahambal nga dapat mainit nga tubig ang gamitën antes manghabon, kag maramig rëman pagkatapos. Pampaabre kag pampasara kang pores. Wara nagapati si Matthew sa amo kara. Sara dya sa gin-awayan nanda kang ana nga ex.

Enjoy tana sa mainit nga shower. Kang bata pa tana, wara sanda ti shower. Ginasarok lang ang ana nga ginaparigos, kag maramig ang tubig nga ana ginagamit kay natamad tana mag-init kang tubig sa takure. Kauna madasig lang tana magparigos. Tëlad, kay manami ang insakto nga init sa ana nga lawas, ginalab-otan tana ti halos sangka oras. Ang problema kadya, madasig maubos ang habon, nga ginagamit na nga panglughod. 

Madëlëm ang salamin sa banyo kag nagbaha rëman ti gamay rapit sa gawang kang manugguwa tana. Ginsug-alaw ang ana irong kang dapëg kang nagakasunog nga manok. Ginhëngëd dya. Samtang nagamal-am ang ana nga tatay, masami nga hilaw ang pagraha na kadya. Kang san-o to nga namunuhan na dya, nagbaisanay sanda. Mal-am rëman si Matthew, pero ginarahaan tana gihapon kang tatay na. Amo ra nga naghimo sanda kang kasugtanan. Hëngdën na kadya nga medyo sunog ang manok, para indi rën gid tana marahaan kang hilaw.

Sa kwarto, mahinay ang ana nga pag-ilis. Malabëg ang ana nga ritwal. Sentro kadya ang pagpahid na kang ointment halin sa ana nga singit paadto sa ana mga batiis nga gaparangatël. Lain rëman tana dya nga kaso luwas sa giri-giri sa ana nga kahig kauna, nga nabulong man kang sulphur soap. Ang sa ana nga singit, nagadura-balik. “Dya rëman,” hani na. Ang tag-init ang ana nga ginabasol, nagaguruwa ang mga iras maski sa anda nga sampayan. Amo ra ang pakët-pakët na, kay mas malaka tana magparangatël katong nagabaha.

Gaparapanguy-ab, ginkid-an na ang sëlëd kang ana nga bag. Una nga adlaw kang ana klase. Daad nagapang-away tana kang mga estudyante nga late ang abot. Imbes, kinahanglan na nga magpakabëët kay tana ang estudyante. Gintërëk na ang ana nga cellphone, alas otso kinse rën. Nagsuksok tana kang sapatos kag nag-adto sa kusina.

Ridto ang ana nga manok, nagaaso kaimaw ang maramig nga kan-ën. Nagsubo tana samtang nagatext. Treinta pa ang ana nga balanse. Nagbëël tana kang sangka lata kang Coke halin sa ref.

“Ka aga-aga,” hambal kang ana nga tatay. Nagapungko dya sa atubang kang tv nga patay.

“Namit e,” hambal ni Matthew.

“Hapit ikaw sa Nanay mo antes ikaw magpanaw.”

Naglab-ok tana kang Coke, kag nagtig-ab. Manamit gid. “Late rën ako.”

“Bilog nga gab-i tana gapanawag kanimo.”

Gindasëk ni Matthew ang manok kag kan-ën sa ana nga baba. Darwa pa ka lab-ok kag ubos na rën ang Coke. Ginpanëmdëm na kon dapat pa tana magbukas kang sara ka lata pa gid. 

Imbes, nag-adto tana sa kwarto kang ana ginikanan.

Madëlëm dya, pero memoryado na ang pagplastar kang mga gamit. Ang hanggëd nga aparador nga ginhimo kang ana nga tatay para sa ana nga nanay bag-o pa dya nangin tëman ka luya para magkarpintero. Ang swivel chair nga tana ang nagbakal kag nagaatubang sa higante nga tv nga magurang nga lalaki na ang nagbakal. Kag ang higante nga kama nga halin pa sa ana nga lolo nga dara-dara kang anda nga pamilya sa ikap-at nga pagsaylo nanda kang balay sa sëlëd kang tatlo ka dekada.

Kag ang karaptan nga sarasalën sa sangka pusod. Sa pusod nga dya tana nagparapit. Ginpiripikpik na ang sarasalën nga taklëb. May alingawngaw, mahinay. Ukon limëg to kang ana nga nanay? Kang bata pa si Matthew, handëm na rën ang magka-basement. Pareho kang mga Amerikano sa Sweet Dreams kag komiks kang Archie. Wara na man ginpanëmdëm nga sa ana pag-umpisa ka pagtudlo, magka-basement rën gid man sanda kadya sa urihi nga balay– urihi, hambal kang ana nga nanay–nga anda sayluhan.

Pero bëkën ra ti para kana. Para ra sa ana nga iloy. Indi na rën kadya gusto mag-agwa umpisa katong napatyan tana kang estudyante sa elementarya nga ana ginatudluan. Sa eskwelahan nga dya nag-eskwela asta grade five si Matthew. Sa eskwelahan nga dya nagtudlo ti haros traynta anyos ang ana nga nanay. Pirme dya may ginasapopo nga estudyante. Tagabulig sa pagpaninlo kang kwarto, tagapanas kang sulat sa board, tagabulig bitbit kon mag-abot ang tray para sa recess. Ang urihi nga ginsapopo kang ana nga nanay, sa may squatters area nagaistar. Masami dya nga nagadis-ayri sa ginatangya nga sandwich kang manunudlo. Gusto na lang daw kadya nga magbulig amo ra nga nagahëlat dya magtapos ang klase. Nabënggëan dya kang tren kang madagdag sa dyip nga ginakabitan. Kon Sabado kag Dominggo abi nagapamaligya dya kang sigarilyo. Gusto daad magpësnga ni Matthew kada madëmdëman na ang korni nga istorya.

Garing matuod dya, kag ginpabuang na kadya ang ana nga iloy.

Ginbëtëng na ang karaptan, gin-alsa ang taklëb. Man-an na nga may iban nga garaw-an kang hangin ang basement–buang ang ana nga iloy, pero kinahanglan na kadya magginhawa– pero indi na maman-an kon sa diin banda nakaposisyon ang sangka sërëdlan pa sa idalëm kang anda nga balay. Kaburuang kon magkasunog, hanggëd ang posibilidad nga mapareho tana sa manok nga ginakaën kang ana nga nanay.

Ginbuksan na ang sulo sa ingëd kang hagdan, kag nagpanaog. “Ma?” Nakapira tana ka tikang. 

“Patya ang sulo!”

“Ma…” 

“Patya ang sulo!”

Nagginhawa ti madalëm si Matthew, ginpatay ang sulo, kag ginpaagwa ang ana nga cellphone. 

“Patya man ra!”

“Basi madasma ako.”

Nag-igëng dya. Daw ayam nga nagapangapin sa ana mga totoy, ukon pagkaën. “Sige. Sige ang amo kara pwede nga indi pagpatyën.”

“Salamat.” Nagparapit tana kadya. Masimhotan na ang mga bulak sa palibot. Bag-o kaparigos ang ana nga iloy. May banyo sa anda nga basement, may ref kag kama. Sa rocking chair dya nagapungko. Basi bëkën man dya ti buang? Indi bala handëm na man kauna ang magbëlag sa kalibutan kang tawo, magpanamit gid lang kag mangabuhi nga saranhën?

Ginbag-o ni Mean ang ana nga panërëkan. Si Mean, ang ana nobya kauna. Ang ana nga ex. Ang ana nga kabuhi.

Nagbisa si Matthew. “Kumusta ikaw, Ma? Kinahanglan ko magdasig lang ha?”

“Patay rën ang soltero.”

“Ma?” Ginhila na ang sangka monobloc halin sa may pader kag magpungko sa atubang kang ana nga nanay. “Buhi pa ako, Ma.” 

“Indi ako pag-amoha kara. Buang ako, bëkën ti hangag.”

Napasinghot nga kadlaw si Matthew. “Hëëd, patay rën ang soltero.”

“Kon amo man-an mo ang kinahanglan mo nga ubrahën.”

“Ginaubra ko, Ma.”

“Butigën.” Nagpamwersa dya nga daw matindëg, pero mailis lang gali kang ana nga posisyon sa pagpungko. Nagasige lang gihapon ang paghulag kang ana nga rocking chair. “Man-an mo man kon naga gakaratabo dya tanan.”

“Wara ako kamaan, Ma. Indi man ti sigurado kon tana gid man ang nabunggu–”

“Man-an mo ang kamatuoran!”

Man-an ni Matthew. Makit-an kang ana nga nanay ang paraabuton. Ang pagtaliwan ni Errold, kon si Errold man gid ang soltero, ang sara sa mga signos. Pero indi na anay gusto pag-isipën ang implikasyon kadya. Rakë pa man ang iban nga signos bag-o mangin malala ang sitwasyon.  Bëkën man tana si Noah ukon si Joan of Arc ukon sin-o man nga santo, bëkën man ti diwata ang ana nga nanay. Pero lima ka tuig rën dya nga nagaistar sa basement. Lima ka tuig rën nga nagasiniyagit kang kon ano-ano nga kamalamalahan, sararakët parte sa paraabuton nga kaharadlëkan.  Kang una wara ti nagapati kundi ang ana lang nga tatay. Pero kang mapatay ang ana libayën, nag-umpisa nga mamati si Matthew. Nag-umpisa tana sa pagsulat kang mga ginahambal kang ana nga nanay. Tana pa kadya ang naghambal nga makilala na si Mean, kag bayaan tana kadya. Masami tana nagaasa nga may bag-o nga paalinton ang ana nga iloy, parte sa pagbalik kang ana kauna nga nobya sa ana kabuhi. Imbes, liwat-liwat lang ang wakal na kadya parte sa signos. 

“Tukibën mo, Matthew.”

“Ma?” 

“Tukibën mo kon tana gid man ukon bëkën ti tana ang soltero. Kag kon tana, himuon mo

ang nagakarapat mo nga himuon.”

“Ma, bëkën ako ti pulis.” 

“Tukibën mo, Matthew. Tukibën mo kon sin-o ang nagpatay sa imo nga abyan. Sa amo

kara nga paagi ko lang masiguro kon tana ukon indi gid man ang soltero. Tukibën mo.”

“Pero Ma…” 

“Halin rën. Alas nuebe rën. Maurihi ikaw.” Halin sa dëghan na kadya naghugot tana kang sanggatos. “Plite mo. Sakay ikaw sa taxi.”

Ginbëël ni Matthew ang kwarta. Nagtindëg tana, ginharkan sa pisngi ang ana nga iloy. “Mapanaw rën ako.” Madasig ang ana pagsaka sa hagdan. Tiki-an lang tana matapilo. May nabati-an tana, alingawngaw nga halin sa ana tiki-an nga pagkadagdag ukon kadlaw kang ana nga nanay? Daad ang urihi. Buhay rëman nga wara dya nakakadlaw.

Sa kwarto kang ana mga ginikanan, ginbalik na ang taklëb kang garaw-an. Nag-agwa tana, ginbilin ang sangka aragyan sa center table kang anda nga sala. Nakabukas ang tv. Sa sofa, gakaturog ang ana nga tatay.

Mahipës nga ginsara na ang gawang samtang nagaagwa.

Pagkaagwa sa anda nga gate tumambad kana ang sangka eksena halin sa ana nga 

nagligad. Darwa ka mga bata nga ginasipalan ang sangka doorbell. Sa urihi nanda nga balay, nakadakëp tana kang darwa man, gapang-istorbo–sigurado tana kauna sa ana napanëmdëm–ang nagakaturog na nga mga ginikanan. Ginpanglaas na ang mga dya, nagpalagyo ang sara pero mas isëg ang abyan na kadya. Nagtinir ang bata, mga siyam, onse ka tuig siguro dya, sa ingëd kang anda doorbell. Nagpahimënëng si Matthew sa atubang na kadya. Nagtërëkanay sanda. Nagapanghangkat ang tudlo kang bata sa doorbell. Nagabarangisi dya, gabok ang sara sa mga unto na. Gasaranhën nga itëm sa nakahilera nga mga puti. Ginpindot kang bata ang doorbell kag ginsumbag ni Matthew ang anda nga gate.

Dapat ang bata ang ana nga sumbagën. Nagbag-o tana kang desisyon kang nakahulag rën ang ana nga inëmël. Bisan wara naigo, naghibi ang bata. Nagbanëg ang mga tudlo ni Matthew, kag tatlo ka adlaw pagkatapos kang insidente ginpabarangay tana kang nanay kang bata. Ginsumbag na ang babaye nga to. Sara sa mga kabangdanan kon naga kinahanglan nanda magsaylo.

Wara na ginsapak ang darwa ka bata nga nagasipal. Kilala na ang mga nagaistar sa balay nga ginapagtripan kang darwa. Mga magburugto nga soltero ang nagarenta sa darwa ka panalgan. Sangka bes kada bulan nagavideoke ang mga dya, kag masami nagalab-ot sa karsada ang imnanay.

Dapat na lang gid siguro nga imawan na ang ana nga nanay sa basement. Marayë sa mga bata, marayë sa mga parahëbëg. Marayë sa kalibutan kang mga tawo. 

Nagliso tana sa wala sa Scout Reyes. Malawig nga panaway dya paadto sa sarakyan nga dyip nga madara kana sa Pantranco. Ang una nga kanto nga Jasmin, kon diin rakë mga sugarol nga nagasipal sa balay kanday Tay Efren. Kistra nga nakapusoy dos si Matthew ridto, gindara tana kang ana pakaisa nga lëmës sa utang. Ang pangarwa nga kanto ang Magnolia, sa kalye nga dya nagaistar ang ana nga pakaisa, nga tatlo ka bulan na rën nga wara makita, ang kabangdanan kon naga kada sugata na kanday Tay Efren kag ang iban nga mga sugarol nagaduko na lang dya. May ginkawat man daw dya halin sa balay-sugalan. Ang pangatlo nga kanto ang Scout Chuatoco, kon diin may ilegal nga carinderia nga wara ti nagareklamo kay ridya nagakaën ang mga taxi driver, kag ridya mahapës makasakay sa taxi.

Makaagi si Matthew sa daan nga squatters area nga tëlad nahimo rën nga parkingan kang elementary school kang Barangay Roxas. Maagyan na ang HQ kang MMDA. Sa adlaw nga dya may patay nga kuti sa pira ka metro nga karayëën halin sa ginatambayan kang mga traffic enforcers. Nagapalibot sanda sa sangka nakasakay sa motorsiklo.

Sige-sige lang ang mga nawëng kag gahëd. Ridyan ang Let’s, carinderia sa ingëd kang HQ, karan-an kang mga MMDA, kang mga empleyado sa Post Office, kag kang mga driver kang Roxas-Recto. Kauna ang mga Roxas-Gastambide nga dyip, hambal kang pakaisa ni Matthew, pero sara gid lang daw kadya ang may amo kara nga prangkisa. Wara na rën gid makit-an ang urihi nga unicorn nga dya, pero ginpangako na sa ana kaugalingën nga kon mag-abot ang adlaw nga masug-alaw na dya, maski diin tana padulong, maski ano pa kabëg-at ang ana mga bitbit, iabandonahën na ang mga plano na sa adlaw nga to kag magsakay. Gusto na makit-an kon ano nga klase ka lugar ang Gastambide.

Nakalab-ot rën gid man tana sa Roces. Ridya nagbantay tana kang dyip paadto sa Pantranco, kon diin tana masakay kang UP-Pantranco. Ginpaagwa na ang ana nga cellphone.

Alas nuebe rën.

Naglabay ang sangka dyip. Ginpadëlëg ni Matthew ang taxi sa likod na kadya. 

Alas nuebe beinte rën tana nakalab-ot sa UP. Sanggatos kag pulo ka pisos ang plite. Wara ginsinsilyuhan kang driver ang gintugro na nga sanggatos kag beinte pisos. Nanaog tana sa 

Shopping Center. Tag-irinit, kag MA ang klase, mabëët kag unorthodox ang ana nga manunudlo, kag sa balay na kadya sa UP hiwatën ang anda mga klase.

Pirangnahët ka mga ayam ang naglahay kana, pero wara man ti nagpanglagas kana kadya, kag nalambot na nga ginaparamahëlay banged sa init ang una sa darwa na ka klase kang adlaw nga to. Gintamyaw tana kang sangka pamilyar nga uyahën.

2

Wara pa gihapon ti turog si Matthew, pero bëkën ti nagtaliwan nga abyan ang kabangdanan. Nagbalikanay-wara sanda ni Mean.

Indi tana makapati sa ana nga suwerte. Nag-umpisa rën gali nga mag-MA ang babaye, kag nag-enlist man dya sa klase ni Matthew ti hëngëd kay man gusto na dya nga mangin kaeskwela. 

Mas indi mapatihan ang kamalasan ni Mean. Apat ka semana pa lang dya sa una nga ubra sa sangka website kang masisante bangëd ginkorek ang grammar kang editor in chief. Pira ka bulan dya nga tambay sa balay, pero nakabawi man kag nakasëlëd sa pangraket para sa sangka website naman. UK-based imbes nga lokal pareho kang una na nga nasëdlan, gani mas mataas ang sweldo. Nakasëpët rën dya gani nagdesisyon nga mag-graduate studies, kag sa paghimakas nakabëlag rëman dya sa mga control freak na nga mga ginikanan. Nag-dissolve ang kumpanya sangka adlaw bag-o mag-umpisa ang summer nga pag-umpisa kang klase.

Amo dya ang ginaistoryahan nanda samtang nagaklase. Pagkatapos, nag-absent si Matthew sa masunod na nga klase kay nagpamall sanda. Ang anda nga nagligad rëman ang anda gin-istoryahan samtang nagalibot sanda sa Cyberzone kag nagkaën sa Jollibee.

Kang naglab-ot ang gab-i, nanghagad nga mainëm si Mean. Kauna pareho sanda nga wara nagainëm. Pagkabreak, nangin parahëbëg sanda pareho. Nag-untat rën si Matthew, pero baskëg gihapon magtungga si Mean, kapin pa sa San Miguel. “Hambal ko gani bëkën ti Light mong,” hambal na kadya sa waiter, “tsura namën daw mainëm kang Light? Mapahëbëg kami, indi namën gusto ang Light!”

Dara-darwa dya mag-order kang beer. “Ako gid lang ang mainëm para kanimo,” hambal ni Mean. Kag amo kara ang kabangdanan kon naga nakauli sanda sa balay ni Matthew.

“Wara lang dya ah,” hani ni Mean samtang nagaingëd kana. Ginakagat na kadya ang ana nga talinga. “Wara lang dya.” Pangarwa nga adlaw kang klase. Nagsëlëd sanda sa kon diin sanda magclassmate, kag nag-absent liwat si Matthew sa pangarwa na dapat nga klase. Nag-uli sanda, tag-irigma.

“Wara ka gid nagbag-o,” hambal ni Mean pagkatapos ni Matthew. “Pira ka segundo to? Naglambot pa sa sangka minuto?” Bag-o pa makasabat kang sorry si Matthew, ginlapat ni Mean ang ana nga bibig sa bibig kang lalaki.

Turog bilog nga hapon si Mean. Kauna tunog dya kon maghuragëk. Bëkën rën tëlad. Haros wara rën gani nagahulag ang dëghan na kadya kon magginhawa samtang gakaturog. Kinahanglan pa nga iparapit ni Matthew ang screen kang iPod Touch sa irong na kadya para lang masigurado nga nagaginhawa pa ang babaye.

Nagparigos tana. Pagkaagwa sa shower, ginsug-alaw tana kang ana nga tatay. “Asta san-o ridya ang babaye nga ra?”

“Bëkën tana ti babaye, si Mean ra, pira ka tuig mo rën ra nga kilala.”

“Bëkën tana ti babaye?”

“Bëkën tana ti babaye lang.” Ginpahid ni Matthew ang mga alima na sa tuwalya, pagkatapos ginkaptan sa abaga ang ana nga tatay. “Pabay-i nyo lang. Wara tana ti pambayad kang renta abi. Alangan man nga mabalik tana sa ginikanan na. Man-an mo man ang mga ginpang-istorya na parte ridyan.”

Ginpatay kang ana nga tatay ang sulo sa banyo. “Wara man takën ti problema sa pagtinir na ridya. Ang akën lang, kon pwede indi kamo daad tëman ka gahëd. Kag kon pwede itablëg na ang mga tissue kag cotton buds nga nagamit na imbes nga ibilin na lang sa tangke kang inidoro.”

“Hambalan ko tana.”

“Kag daad indi kamo tëman ka gahëd. Mabati-an kang mga kaingëd. Pati kang nanay

mo.”

Sangka adlaw patyën sanda kang mga squatter nga to. May diyan man gid sanda ti mataas nga gate, gapanglock nga gapanglock man sanda kang mga gawang, sa sëlëd man garing kang compound ang mga kriminal. “Sige, sige. Mapatukar ako kang magahëd para indi kami mabati-an.”

“Kag indi mo pag-ipausar ang Mane and Tail, akën to mong.”

Nagakëdëg rën si Matthew. “Pwede nga ilista mo na lang ra, kinahanglan ko pa mag

ilis.”

“Sige. Ibilin ko sa lamesa sa kusina.”

Sa kwarto, malinëng nga nagakaturog si Mean. Mahipës nga nag-ilis si Matthew.

Pagbalik na sa agwa, nasiplatan na nga may nakaptan nga yellow pad kag bolpen ang ana nga tatay. Lampas sangka dosena ang ginapanglista na kadya. “Darwa ka adlaw pa lang tana ridya a.”

“Ay ipamangkot mo sa babaye kon may nasulat ako ridya nga imbento.

“Annie, Annie, bëkën ti babaye.” 

“Ay ti ipamangkot mo sa ani mo kon may ginsulat ako ridya nga gin-imbento.”

“Nagapakadlaw ikaw?”

“Kon nagapakadlaw ako, hëlatën ko ikaw nga maghambal kang tinonto, pagkatapos

hambalën ko, “Hambala ra sa ani mo nga kalbo.” Nagharakhak ang ana nga tatay. Buhay. Nag-untat lang dya kang may nagbuzz halin sa basement. Senyales to kang ana nga nanay. “Darwa ka gab-i rën ang buzz nga ra. Daad lang, indi kamo tëman ka gahëd.”

Nagpangalot na lang si Matthew kag nagbalik sa kwarto. Naabtan na nga nagapungko sa atubang kang computer si Mean. Nagapasuggarët kana dya.

“Nabati-an mo tanan?”

Wara dya magsabat. Ginbuksan na gid lang kadya ang VLC player, ginpili ang folder nga

may sëlëd kang Ring Cycle kag gintodo sa 200% ang volume. Ginharkan na kadya si Matthew. 

Wara rën sanda nakapanyapon. Sa pangatlo nga pagsëlëd ni Matthew bëkën rën ti instant tana nga gingaw-an.

Nagturog sanda pagkatapos, nakapatong ang ana nga wala nga hita sa mga hita ni Mean, sa idalëm kang liëg in Mean ang ana nga tuo nga braso.

Ginpukaw tana kang pagbiring kang ana mga batiis. Pareho man kasan-o, nagmukra tana, naghiwëd, natanto nga may sala sa ana ginbuhat, kag nag-umpisa nga magkëdëg. Ang una na nga instinct ang magsiyagit, pero kiputon na ang ana nga bibig. Magparangisay tana, makapët sa mga ulunan, kapay, makakas sa pwesto ang bedsheet. Naglab-ot sa lampas sangka minuto ang biring nga dya.

Nagbreathe in-breathe out tana, anëm ka beses, tagpulo ka pag-isip kang pagpëgëng kang pagginhawa. Advice dya kang sangka abyan para indi magdagëëb ang ana nga dëghan kon nagabatang. Naman-an na nga epektibo dya sa iban pa nga sahi kang panarakit kang tagipusuon. Wara rën ang pagbiring pero ridyan gihapon ang kahadlëk nga gin-atake tana halin sa sëlëd, kang ana kaugalingën nga lawas, kag wara tana ti mahimo para mapënggan dya. Kapin pa gid amo ra ang ginapang-indian na, nga ang sakit ang madesisyon kon asta san-o dya magpadayon. May sara ka bes, bag-o pa lang sanda magbulaganay ni Mean, nga naglambot ti pulo ka minuto ang pagparanakit kang ana mga batiis. Wara tana magsinggit kato, wara ti ginpangayuan kang bulig. Pero nahuya tana sa ana kaugalingën. Napang-indi-an na gid ang ana nga kahinaan.

Sa pangatlo nga pagliwat na kang ana nga breathing exercises na lang kag nadiparahan nga wara sa kama si Mean. Nagbangon tana, ginbuksan ang sulo. Nakit-an na nga sa kama gihapon ang bag na kadya nga buta kang bayo. Pero wara ang cellphone na kadya, pati ang ana.

Sa kusina nasapwan na ang note. Halin sa ana nga tatay, nag-agwa dya para magwithdraw. Alas otso rën, hambal kang orasan. Wara rën nagahulag ang alima na kadya sa pangsegundo. Ginbuksan ni Matthew ang tv, pero wara ti channel nga nakit-an nga makahambal kana ti insakto nga oras. Naglingling tana sa gwa. Madëlëm, amo lang ra. Gab-i rën, amo lang ra. Nag-untat ang tiempo. 

Tatlo ka bes na nga ginsiyagit ang pangaran kang nagligad nga nobya. Ano rën gid man bala sanda tëlad? Magkarelasyon. Amo ra ang tawagan kang mga aktibista na nga estudyante. Karelasyon, ginpabëgë: kr. Ang madëmdëman na si Errold. May simpatya dya sa mga aktibista. Indi maman-an ni Matthew kon sang-ano. Ang man-an na lang, mas rakë pa dya ti naagtunan nga rally kaysa kana, maskin pa tana ang masami nga nagabasa sa mga sinulatan ni Lenin.

Lenin. Hambal kauna kana ni Mean, kon magbata sanda dapat pangaranan nanda dya ti John Lenin. “Amo ra ang panganay, ang agot tana si Paul McCarthy.” Pira ka adlaw pagkatapos kang istoryahanay nga to nagbëlaganay sanda.

Sangka replay kang Pokemon ang nagpëgëng kana sa paglumpat-lumpat sa mga channel. Chiu. Chiu ang apelyido ni Errold. Apelyido ang tawag na sa mga estudyante. Para indi tana mangin masyado ka close. Para mala-militar. Para malikawan ang imahenaryo nga relasyon nga sahi sa interpretasyon kanday Ranciere kag Freire ay mangin balag sa edukasyon. Lenin, Ranciere, Freire. Naga ginaabandona tana kang teorya kon san-o nga ginakinahanglan na gid dya? Mayad pa ang mga estudyante, ang mga wara nagapakuno-abi nga mangin aramën, wara ti iban nga handëm kundi ang magpanamit. Kon wara nagbalik si Mean sa ana nga kabuhi kundi nagasipal daad tana tëlad kang EverQuest 2.

Sa tënga tana kang sangka advertisement kang mabati-an na ang buzz. 

“Syempre pa,” sa isip na. Diin pa abi makalambot si Mean kundi sa paranaguan kang ana nga iloy? Gapanginit rën gani ang tatay na sa babaye, tëlad pati ang nanay na mareklamo. Pero naisip na, kon indi magbalik si Mean sa ana nga kabuhi, nagasipal tana tëlad kang WoW samtang ginalikawan ang mga handëmanan na kay Errold.

Nag-adto tana sa kwarto kang ana mga ginikanan, nakit-an nga nagatiwangwang ang taklëb kang aragyan paadto sa basement. Nagpanaog tana. Wara ti sulo. Ginkapkap na, nasapwan na ang switch. Makapira ka bes na dya nga ginpasaka-naog, pero wara ti sulo nga nagsiga. 

“Ma?” hani na.

“Matthew!” singgit ni Mean. May nagrinungkadol. Daw lawas nga nadagdag sa salëg. Indi na maman-an kon sa diin nga direksyon naghalin ang limëg kang babaye. “Mean?” Wara ti sabat. “Ma? Ma, ano ang natabo kay Mean?”

Wara ang ana nga cellphone, wara tana ti flashflight. Ginkapkap na ang hangin sa ana atubang. Nagtikang tana ti sanga bes. Kag sara pa. Kag sara pa. Nauntog tana sa pang-apat nga tikang.

Nagsanag. Nakit-an na sa rocking chair ang ana nga nanay. Sa may kahig na banda si Mean. Nagdëlëm liwat. Nagsirinaut ang itëm kag puti sa ana nga mga mata. “Ma, ano ang ginhimo n’yo? Ma?”

“Tabang…”

“Mean! Mean? Ma?” 
“Tabang!”

Nagtikang tana liwat kag nakadagpa. Lain ang tunog kang pagdagdag kang ana nga lawas sa salëg. Bëkën ti rinungkadol, bëkën ti baskëg, haros hani. Pagkadunot.

Nagsiyagit tana.

Nagsanag liwat. Una na nga nakit-an ang uyahën ni Mean. Ginpabatang na dya sa salëg. 

Pangarwa na nga nakit-an ang wara sa lugar na nga kamalingking. Ginakaptan ni Mean ang ana nga braso. 

Pangatlo nga nakit-an na ang ana nga nanay. Nagtindëg dya halin sa rocking chair. Nagluhod sa ingëd nanda ni Mean. Bag-o pa makahambal si Matthew, ginsabnit na kadya ang ana nga braso pahalin kay Mean kag ginhila ang ana nga kamalingking. Nagsiyagit tana liwat.

“Anak, anak…” Nag-ëlëng-ëlëng dya, binalikan ang rocking chair.

Ginbuligan tana ni Mean nga makapungko sa monobloc sa atubang kang ana nga nanay.

“Anak man,” hambal na kadya, “talagsa gid lang gani kami makasipal kang manugang ko.”

“Ma!” May harambalën pa daad si Matthew, pero ginsarhan kang sakit kang ana nga bibig.

“Kag ano ang itawag ko kana, aber?”

Ginharkan tana ni Mean sa pisngi. “Indi mo rën pagkontrahën si Mama, Matthew,” hani na kadya.

“Lantawa bala? Nahangpan na ako, maski pa buhay rën kami nga wara magkit-anay. Pati gani ang imo nga pagsipal, dayon na nga ginhangdë-an.”

“Ano nga sipal to?” Nagtindëg tana, nagsagap pa gid kang sangka monobloc. Nakakita tana sa tënga kang basement. Amo dya gali ang nasandadan na. Ginpapungko na si Mean, ginpudyot ang nagbari sa ana nga kamalingking kag nagpungko sa atubang kang ana nga iloy. 

“Kon gusto n’yo magsipal, pwede ko kamo darhan kang computer dya sa dalëm.” Kauna mahilig sa mga PopCap Games ang bilog nanda nga pamilya, kapin pa gid ang Bookworm. Nagbag-o ang tanan kang mapatay ang estudyante kang ana nga nanay. 

“Mapakuno-abi lang dapat si Annie nga biktima tana kang akën nga pagpanghiwit. Amo ra di bala hija, nalipatan ko rën ang atën nga ginaistoryahan.”

“Amo gid ra mismo, Mama.”

“Kag ikaw ang dapat na nga tagapagsagëp! Imbes. Amo ra, daw hangag ikaw. Untati rën ra ang paghibi mo.”

“Wara ako nagahibi.” Gin-untat ni Matthew ang ana nga paghibi.

Halin sa ibabaw nabati-an na ang pagsinggit kang ana nga tatay.

Nagtaas ang kiray kang ana nga nanay. “Ginbilin mo nga bukas ang telebisyon?” 

Nagginhawa ti dalëm si Matthew. “Nabati-an ko ang buzz mo.” Malawig ang siyagit kang ana nga tatay. Nagtindëg si Matthew. “Nabati-an n’yo man, buligan ko kuno tana sa grocery.” Nagpangalot tana kang ulo. Gab-i rën, naga naghalin dya sa grocery?

“Agtunan ko gid lang,” hambal ni Mean, kag bag-o pa makahambal ang magnanay nakahalin rën dya sa basement.

Nagtindëg dayon si Matthew, ginkid-an ang mga monobloc. “Kinahanglan ko magsaka. Basi mapatyanay ang darwa nga to.” Ginharkan na sa dahi ang ana nga nanay. 

“Andaman mo ang akën nga manugang,” hani na kadya.

“Bëkën ko tana ti asawa, Ma.”

“Bëkën pa.” Nagyëhëm dya. Kumpleto pa ang mga unto kang ana nga nanay, indi ti pareho sa ana nga tatay nga puro rën pustiso. “Indi mo pagbatuan, Matthew, masakitan lang ikaw, pagkatapos masunod ka man.”

Wara rën tana magsabat, nagsaka na lang tana. Sa kusina nasapwan na nga ginabuligan ni Mean ang ana nga tatay sa pagpagwa kang mga ginpamakal sa grocery. Nagaparapanihol ang darwa. 

“Nadëmdëman mo nga napaaway kita kasan-o sa Kamuning?”

Nagkurinët ang dahi ni Matthew. “Kato nga brownout?”

Nag-umpisa nga mamanit kang mansanas ang ana nga tatay. Kay Mean nakadirekta ang istorya na kadya. “Brownout, bagyo abi. Pero tapos rën ang bagyo, brownout man gihapon.” 

“Ondoy bala to?”

“Bëkën, bëkën. Frank bala mong. Frank gid man bala?”

Nag-ëleng-ëlëng si Matthew. “Antes pa kay Frank. Kakacollege ko pa lang kato.”

“Hëëd, hëëd.” Nalab-ot na kadya ang napanitan nga mansanas kay Matthew, kag nag-umpisa nga mamanit kang sara pa gid. “Wara ti sulo, e nag-untat rën ang bagyo wara kami kamaan kon ano ang nagakaratabo sa kalibutan. So gin-imaw ko dya si Matthew sa Kamuning. Sarado rën bala kato ang grocery nga to.”

“Ano gid lang tëlad, feeds ang ginabaligya, siguro mas mahal pa sa mga stall sa tienda.” Nagkagat dya kang mansanas. “Masapnët.” Gindawë na dya kay Mean. 

“Tapos?” Ginkagat na kadya ang mansanas. “Mahagpok, Papa, indi ikaw magpati.” 

Nagtaas ang kiray kang tatay ni Matthew, pero nagpadayon dya sa pag-istorya. “Nakalambot kami ridto, nagsagap kang bahël nga baterya. Kinahanglan abi kang bahël nga baterya. Puro AA kag AAA ang baterya namën sa balay, ang gasaranhën namën nga radyo, bahël nga baterya ang kinahanglan. Madasig lang man kami nga nakasagap. Kaso kalabëg kang pila, darwa, sara lang bala kato ang cashier.” Nagkagat dya sa pangarwa nga ginpanitan na nga mansanas. “Mahagpok, butigën ka nga bata ‘kaw.” 

“Padayona n’yo rën ang istorya.” Ginbëël na ang mansanas halin kay Mean. Nagkagat tana liwat. “Masapnët gid tana e.”

“Ano rën gani? A, hëëd. Ang gin-ubra ko,” gintugro na kadya ang pangarwa nga mansanas, ginbëël ang una, “pinaadto ko rën sa may gawang si Matthew, kag nauna ako sa pila. Patay ang pabati-bati kang mga tawo. Wara kuno ako ti pinagkatandaan.” Nagkadlaw dya. “Wara ko na lang sanda ginsapak. May dyan man gid guro nga mabëtëng kanakën pabalik, pero nakabayad rën ako.”

Nahëya gid si Matthew kato, pero kon may nagbëtëng sa ana nga tatay, man-an na nga makipagsumbaganay tana para ridya, maski pa sala ang anda inubra. “Pagpauli, nag-uran liwat,” hambal na. Ginkagat na ang pangarwa nga mansanas. Masapnët dya. “Kag pagkaabot namën sa balay.” 

“May sulo rën?”

Nagharakhak ang magtatay. Nagangirit lang si Mean, pagamay-gamay ang kagat sa mansanas. 

Pagkatapos ka pira ka minuto, hambal kang tatay ni Matthew, “O sige, maraha pa ako.” 

“Buligan ko ikaw, Papa.” Nagbahël ang angkab na kadya, kag madasig nga naubos ang mansanas.

“Indi rën, hija, sige rën. Sa kwarto lang kamo. Hinaya n’yo lang, maluoy man kamo kanakën.”

Nagparamula si Matthew. Nagkadlaw si Mean.

“Ano ang gusto mo nga dapli?” pamangkot kana kang ana nga tatay.

“Sinigang.”

“O sige, pero himuon mo nga triangle ang mga plastic kang grocery.”

“Ano?” 

Wara magsabat ang ana nga tatay. Nag-umpisa dya nga mang-ukay sa refrigerator. 

Gintipon ni Mean ang mga plastic. “Ako rën ang bahala.” Nag-adto sanda sa kwarto ni Matthew. Nagpungko ang babaye sa kama.

Nagpungko si Matthew sa swivel chair sa atubang kang computer. “Man-an mo gid man kon paano himuon ang gusto na?”

“Hëëd. On mo ra bala ang computer, pagkatapos ko ridya, pa-Facebook.”

Nagsunod si Matthew. Mahinay magboot ang ana nga computer maski pa wara pa dya ti darwa ka tuig. Kinahanglan na rën nga magreformat pero indi tana kamaan. Si Errold ang tagakuti kang ana computer kauna. Indi na mapënggan ang kaugalingën, ginlantaw na ang profile kadya sa Facebook. Ridto man gihapon ang announcement kang pagkamatay na kadya. Ridto man gihapon ang darwa ka like.

Nagtindëg si Mean sa likod na. Ginbuhos na kadya ang halos darwa ka dosena nga plastic nga triangulo sa sabak ni Matthew. “I’m sorry. Nabati-an ko ang balita pero indi ko maman-an kon paano ibring up kanimo.”

“Wara ra a.”

Nagpasabak si Mean kana. Ginkëpkëpan tana. “Istorya ikaw.”

“Parte sa ano?”

“Parte kana.”

Gin-ex ni Matthew ang Chrome. “Ano man?” Nagpisngo tana. “A, naistorya ko rën bala ang nahuy-an ako kana? Kakaumpisa pa lang kang klase kato. Feminismo pa ang trip ko kato. Pseudofeminismo. Basta. May estudyante nga naghambal, kon makapangasawa kuno tana, ayos lang kana kon pauntatën tana kang asawa na sa ubra. Hambal ko, indi kamo mag-amo kara class, indi insakto para sa sangka babaye ang mag-untat sa ubra. Tapos, ginsara-sara ko sanda, kon ano ang ubra kang nanay mo ang pamangkot ko. Paglambot kay Errold, hambal na wara. May ginabatyag kuno ang nanay na.” Nagpisngo liwat tana.

“Ano hambal mo?”

“Wara. Ano pa abi ang mahambal ko? Kundi wara ko tana ginsapak, nagpadayon ako sa masunod nga estudyante. Pagkatapos kang klase, gintawag ko tana. Nagpangayo ako kang pasensya.” 

“Ano hambal na?”

“Wara man gid daw ti ginabatyag ang nanay na.”

“Dungol gali tana e.”

“Patay rën daw abi.”

Naghëgët ang këpkëp ni Mean. Pira ka minuto ang nagligad nagapisngo man dya gihapon.

Gamit ang wala nga alima, ginbuksan liwat ni Matthew ang Chrome, nagbalik tana sa Facebook. Nag-adto tana liwat si profile ni Errold. Ginbasa na liwat ang announcement kang pagkamatay na kadya. Gindugangan na kang sara pa nga like.

3

Masami na gihapon nga ginasagap si Errold. Man-an na nga patay rën dya, nga indi rën magpabatyag ang kalag na kadya. Ang ana nahauna kag nagasaranhën nga boyfriend. Pirme na gihapon nga ginahëlat si Errold. 

Dominggo. Sa mall tana. Makit-anay sanda ni Mean. Nagapungko tana sa green bench sa tënga kang Cyberzone kag SM Marikina. Tatlo ka oras nga late si Mean. Masakit rën ang buli ni Matthew. Nadëmdëman na ang anda nga pagsex. Kon babaye ang imaw, mahilig sa anilingus si Matthew. Indi kon lalaki.

May nagahugyaw nga bata parapit kana. Nagapanugidën dya parte sa ana nga bugto. Gin-agaw ang sirapalën na nga espada. Ginakaraan kang amay ang nang-agaw na nga bata, samtang ang iloy ginaaro ang gin-agawan. Ang nadëmdëman ni Matthew amo ang duwelo nanda ni Professor O’Mahoney kang 2007.

Ang naman-an kang tanan, nagatrip lang sanda nga darwa nga nerd. Ang visiting Professor halin sa Ireland, import kang Department of English and Comparative Literature, kontra sa Instructor nga pirme may dara nga bahël nga payong. Kanday Prof. O’Mahoney kag si Errold ang nauna nga nangin sanda. Si Matthew ang nang-agaw. Aminado tana nga tana ang nanukso, ang nanghangkat nga magluib. Asta tëlad, tatlo ka tuig ang nagligad, indi na man sa gihapon mapaathag kon naga amo kato ang nangin gahëm kang atraksyon. Siguro ginpainëm tana kang gayuma kang ana nga nanay. Ukon mahilig lang tana sa singkit.

Sa umpisa gintago nanda kay Prof. O’Mahoney. Sa umpisa, indi pa gusto ni Errold nga bayaan ang barbas-sarado nga oso halin sa Ireland. Ano abi kay daw haros luhudan dya kang mga taga-English department, kag kaharawa ang pagdayaw. Nagpasugot si Matthew. Ginbaklan na kang Nokia N95 si Errold, cellphone nga exclusively para sa mga text kag tawag na. Sa mga marayë nga mall sanda nagakit-anay, indi sa SM North ukon Trinoma. Mga sa Power Plant, ukon Market! Market! Kon gamotel sanda, bëkën ti sa Cubao ukon sa may Sta. Lucia. Kinahanglan pa nga sa Baclaran ukon Monumento. Adventure man, amo kato ang umpisa nga pag-agwa ni Matthew sa ana nga paranaguan sa Quezon City.

Kag pareho kang adventure, nagaadto sa espadahay ang istorya.

Indi na man-an kon san-o sanda nangin mas seryoso ni Errold, pero nadëmdëman na kon kasan-o nagwasaag ang tanan. Masami sanda nga magkit-anay kauna sa Katipunan Ministop. Mauna pirme ka abot si Errold, masëlëd si Matthew, indi magpanapak, mabakal kang doughnut ukon dyaryo ukon mentos ukon condom, pagkatapos dëngan sanda maggwa. Maistoryahanay lang sanda kon mapatuo sa Aurora, paadto sa LRT. Ang LRT nga dya magadara kananda sa Cubao, kon diin sanda masakay kang MRT paadto sa Guadalupe.

Hulyo 25, Miyerkules. Naurihi ka abot si Matthew kay may nagconsult kana, ang una na nga advisee. Masabad ang mga Filipino major, kag wara ti pinagkaiba ang babaye nga to. Nagcompute rën tana kang garastuhon sa ana nga utak kay man-an na nga kinahanglan na nga manlibre sa medyo marahalën nga restaurant para mabayaran ang pagkabadtrip ni Errold sa paghëlat (pareho sanda, indi gusto nga ginapahëlat kang kon sin-o man).

Bag-o pa man sanda makasëlëd ginbalabagan sanda kang barbas-sarado nga lalaki. Tambëk dya, medyo ilëm, medyo taas. Nakilala dayon ni Matthew si Prof. O’Mahoney. “Captain!” hambal na. Hinampas na ang kaugalingën nga dahi pagkagwa nga pagkagwa kang kataga halin sa ana nga bibig. “Captain” ang gusto nga itawag ni Prof. Mahoney ni Errold kon nagasex sanda. Kapitan daw abi ang tatay na kadya sa Ireland, may posisyon (nga malamang imahenaryo lang) sa IRA. Kang maisip ni Matthew dya, ang gusto na himuon amo ang hampasën ang uyahën ni Prof. O’Mahoney. Buhay rën sanda nga nagapanago, kag nagadura rën ang nabatyagan na nga guilt sa ana nga pangin kabit. Nabëslan rën dya kang selos, kag kahërëy-anan. Kahërëy-anan nga pati ang mga trip sa kama kang taga-Ireland nga to man-an na. Selos kay maski man-an na nga tana ang ginakita ni Errold, maski man-an na nga ginasipalan na gid lang kadya si Prof. O’Mahoney, pirme man gihapon nagasëlëd sa anda istoryahanay si Captain. Bisan pa ginakadlawan nanda ang kawirduhan na kadya (random nga pagquote kay Dickens, fascination sa mga baril, pagtiraw nga magtuon kang Tagalog), bisan nga ginahambal ni Errold nga mas maaram si Matthew sa kama, bisan nga ginahambal ni Errold nga mas marakë pa ti naman-an parte sa literature kang Nakatundan si Matthew, ginaselosan na man gihapon si Prof. O’Mahoney. Siguro amo man gid ra ang gakatabo sa kabit, ang pirme nga mangin insecure.

“Are you it, are you it?” Gintuslok-tuslok tana ni Captain sa dëghan. “Are you it?” Nagataray-ëg sa kaugët ang bilbil na kadya.

Napatay sa ana nga dila ang una na naisip nga isinggit (“Abaw bëkën ka man ti kapitalismo, naga ginakinokomidipika mo ‘ko?”) kang matantya na nga ginalëbad ni Prof. O’Mahoney sa Ingles ang “Ito ba?”

Gumuwa si Errold. “Charles?”

Nagbalikid si Prof. O’Mahoney. “Tell me, is this it?” 

“Go home, Charles,” kag bag-o pa man makahambal si Matthew, ginhila tana ni Errold 

parayë sa nagasiyagit pa sa gihapon nga visiting professor halin sa English Department. 

Amo to ang una nga gab-i sa Cubao sanda nagmotel. Wara man nagaëgët si Matthew, pero assumptionista si Errold. Bilog nga gab-i dya nagapaangga kana, tana ang nanlibre kang panyapon, tana man ang nanghagad nga magvideoke, tana man ang nanghagad sa motel. Liwat-liwat ang ginahani na kadya. “Kid-anën ko,” “Indi rën to matabo liwat,” “Indi mo ako pagbayaan, indi mo ako pagbayaan.” 

Wara man tana ti plano nga mangbaya. Wara man tana ti plano nga hambalën ang matuod, nga indi man tana apektado sa pag-eskandalo ni Prof. O’Mahoney. Nasamaran tana kang tudlo na kadya, malabëg ang kuko sa tudlo ni Captain, pero, indi na mapaathag, wara man tana nahëy-an. Kag sara pa, tana ang ginhila parayë ni Errold. Bëkën ti tana ang ginsugo nga mauli. Amo kato ang importante. Para kundi bëkën rën tana ti kabit.

Nagligad ang darwa ka bulan. Pirme rën sanda sa Cubao nagalagaw. Pang-espesyal nga okasyon gid lang ang Market! Market! Wara rëman ginasambit ti hëngëd ni Errold si Prof. O’Mahoney (indi gihapon malikawan ang Freudian slips, kapin pa “honey” ang tawganay nanda). Talagsa makasalubong ni Matthew ang taga-Ireland sa koridor kang Palma Hall. Kang una nagalikaw pa tana. Nagsëlëd tana sa CR kang maaninag ang barbas kadya. Urihi na gid lang matalupangdan nga pwede man dya magsëlëd sa banyo kay pareho sanda nga lalaki. Nanago tana sa sëlëd kang sangka cubicle. Traynta minutos na nga ginpamati-an ang darwa ka babaye nga nagasex sa sëlëd kang kaingëd nga cubicle bag-o tana naggwa sa CR. Ridto gihapon si Prof. O’Mahoney, nagapanghugas kang mga alima sa lababo, may ipit-ipit nga Philippine Collegian sa kilikili–kakatapos na lang kadya mamus-on. Gintërëk tana kadya sa salamin. Kang wara nag-atras kang tërëk si Matthew, naghangdë dya kag nagbalik sa paghugas kang ana mga alima.

Mga tatlo, apat ka bes pa sanda nga nag-engkwentrohanay pagkatapos kato. Wara rën liwat nagtiraw manago si Matthew. Palangga na si Errold, kag wara ti puti nga subaltern ang makaagaw kang palangga na.

Patapos rën ang Setyembre kang ginbalabagan tana kadya sa gwa kang Faculty Center. Nagakatinkatin, ginaistorya na ang kuti nga masami nagatambay sa may desk kang guard kang nabatyagan na nga may gatindëg sa likod na. Nagtindëg tana, nagatërëk kay Prof. O’Mahoney pero kaistorya na man sa gihapon ang kuti. Gintampa tana kadya.

May kaistorya ang sikyu nga bantay kato sa telepono. Wara sanda ginsapak kadya. 

“Hina,” hambal ni Captain, “hinahamon.” Nagginhawa dya ti madalëm. “Hinahamon kita.” 

Haros makakas ang panga ni Matthew sa kakësëg kang tampa na kadya. “Sa?” Nagatindëg sa batiis na ang kuti. Nagaagwa ang mga bangkil kag kuko, nagatindëg ang balahibo. “Hamon sa?” 

“This, this,” hambal ni Prof. O’Mahoney, ginadëkdëk ang tudlo sa payong ni Matthew. “Duel, duel.”

 “Hamon sa… umbrella showdown?” 

“Sword!” singgit ni Captain. “Sword fight!” Nagbalëd-balëd ang bilbil na kadya. 

Sa urihi naintindihan ni Matthew. Kadë-ulo si Prof. O’Mahoney. “It’s not a samurai,” hambal na, “it’s an umbrella. Only the handle looks like a samurai.”

 “Katana ta,” sabi ni Prof. O’Mahoney, “katana tanga.”

Nabatyagan ni Matthew ang pagparamula kang ana uyahën. “Fine. Rëm-an. Tomorrow, not open. Idiot.” Kag bag-o pa man makasabat ang visiting professor halin sa Ireland, ginhakwat ni Matthew ang kuti nga mangangapin kag nagpanaw paadto sa sarakayan kang dyip nga Pantranco. Sa may Scout Reyes rën tana kang mabatyagan ang sapat nga nagapiglas sa ana mga braso. Ginregalo na ang kuti sa ana nga nanay. “Inglatera” ang ginpangaran nanda kadya. Napatay dya sangka semana pagkatapos kang espadahay.

Wara maman-an ni Matthew kon ano ang nagsëlëd sa ana nga utak. Man-an na nga indi na man pwede nga patyën si Prof. O’Mahoney, pero pagkarëm-an nagbugtaw tana ti maaga kag alas nuebe y media pa lang ridto rën tana sa Sta. Lucia. Ridto lang abi ang naman-an na nga nagabaligya kang espada, luwas sa mga talagsahën nga nagalambot kananda nga nagapamaligya kang daw kampilan.

Sobra sa tatlo ka libo ang presyo kang espada. Wara ti nabilin kana para pangplite. Kinahanglan na pa nga magtaxi paadto sa UP, maghingyo sa driver kag magbalik nga dara ang kwarta nga may dugang nga gin-utang na sa una nga co-teacher nga nasug-alaw.

Sa Sunken Garden sanda nagkit-anay ni O’Mahoney. Tana ang nagtext kang lokasyon. Wara sanda ti mga imaw. Text nga text kag miskol nga miskol kana si Errold, pero wara na dya ginasapak. Kinahanglan na nga tapuson ang problema kay Captain bag-o na istoryahën dya liwat parte sa anda nga relasyon. 

Ang plano na nga tapyasan lang ti gamay si Prof. O’Mahoney. Sa hita, ukon sa braso. Darwa ka oras tana nga nagpractice sa sëlëd kang kwarto ka Faculty Center. Puro slash, wara ti tuslok, indi na man gusto nga aksidente nga mabuno dya. 

Wara pa ti sangka minuto ang duwelo. Tana ang naslash. Tënga nga panit kang ana nga kamalingking. Matuod gid man gali ang hambalanën. Gindagdag na ang bag-o bakal nga espada, dason naglagapok ang ana nga lawas. Mayad lang kay bag-o lang nag-uran, mahëmëk ang lupa sa Sunken Garden, gapaangga ang mga hilamon. Mga football player ang nagbulig kana. Tanda ang nagbëël kang katana ni Prof. O’Mahoney, sanda ang nanawag sa mga pulis (may SSB sa palibot, pero naglantaw lang ang mga dya), sanda ang nagdara kana sa Infirmary.

Wara lang man tana naconfine. Gindul-ong tana ni Errold pauli. Tana kadya ang nagpaathag sa tatay na kon ano ang natabo. Pero tana man sa gihapon ang nag-istorya sa ana nga nanay. Madëlëm sa sëlëd kang basement. Halin lang gid sa mga mata ni Inglatera ang kasanag. Nagapungko ang kuti sa mga batiis kang ana nga iloy. Sa rocking chair dya, gani saka-panaog ang darwa ka bola nga kanaryo.

Ang nahambal lang gid kang ana nga nanay bilang sabat sa malawig na nga istorya: “Ang bata nga ra, tana pa ang mangin mitsa sa atën kabuhi.”

“Kang, Ma, kang atën kabuhi.”

“Sa!” hambal na kadya. “Kag magturog rën ikaw, dunot rën ra ang alima mo basi may plano pa ikaw nga magsalsal.”

Maski nga wara pa nakapagjakol si Matthew kang gab-i nga to, nakaturog tana ti mahamëëk. Sa taxi pauli abi, ginhambal kana ni Errold nga ginbayaan na rën kadya si Prof. O’Mahoney. “Sangka semana rën,” hambal na kadya, “wara ko lang ginhambal kay gusto ko October 1 hambalën. Bag-o nga bulan, bag-o nga kabuhi.” Ginharkan na kadya ang ana nga kamalingking.

Tëngëd kay Errold amo nga nangin trip ni Matthew ang pagpaharëk sa kamalingking. Marakë tana ti nangin karelasyon pagkatapos ang nauna kag saranhën na nga nangin boyfriend, kag tanan sanda nagapamangkot kon naga erogenous zone para kana ang parte nga ra. Syempre, wara na ginahambal. Indi mag-istorya parte sa ex, amo ra ang ana nga policy, kapin pa gid kon parte sa intimacy. 

Si Mean, si Mean lang ang wara nagpamangkot parte sa ana nga kamalingking. Bëkën sa kon naga nga trip na dya nga paharëkan. Bëkën sa kon naga nga lain ang korte na kadya. Si Mean. Late rëman si Mean.

Mag naghapulas kang ana mga abaga.

“Oy,” hambal na, pero wara tana nagbalikid.

 “Oy ka d’yan.” 

Gin-atubang ni Matthew ang nobya na nga bëkën man. “O, diin rën ang mga maleta mo? Wara man lang ti handbag si Mean. “Nag-istoryahanay rën kami ni Mommy.”

Naghangdë lang si Matthew. Man-an na rën kon ano kon sayuron kato. “Pero maadto ka man gihapon kanamën?”

“Hëëd e. Mapasalamat ako sa ginikanan mo.”

Naghangdë tana liwat. “Dyip lang kita ha?”

“Ayos lang.” Ginsukbit na kadya ang ana braso sa ana ka isara nga braso. “Gaëgët?”

“Wara.” Para indi malipatan ang ana nga kaëgët, gin-istorya ni Matthew ang tatlo ka bes na nga ginhimo nga pagpanaw pauli halin sa UP paadto sa Pantranco. Namati lang si Mean, man-an na nga ginahimo dya kang sara para indi mag-init ang ulo. Masami sanda mag-away kauna, kag nangin policy nanda nga pabayaan lang nga magkakas kang kaëgët ang sara kag sara sa pamaagi nga trip nanda. Para wara rën ti singgitan sa mall kag batuhanay kang cellphone sa mga restaurant.

“Pito ka kilometro! Sarangan mo to!” Sa sangka daan nga mapa sa opisina kang Chancellor naman-an ni Matthew kon ano karayë ang UP halin sa Pantranco. Nakit-an na dya sa adlaw nga ginpatawag sanda pareho ni Prof. O’Mahoney para ipaathag ang anda nga duwelo. Halin kato nangin magarët ang pag-isip ni Matthew kang mga distansya kang kon ano-ano nga mga bagay. Karayëën kang kalibutan sa bulan (356400 asta 406700 kilometro), karayëën kang kwarto na halin sa banyo (apat ka metro, insakto), ang ana kataasën (160 sentimetro).

Wara na nabatyagan nga sa Scout Reyes rën gali sanda. Si Mean rën ang nagapas-an kang ana nga backpack. “Man-an mo, kadya nga sarang semana lang, last Friday, abi ko nakakita ko kang Roxas-Gastambide.”

 “Ano ra?” 

“Kauna abi, bëkën lang ti Roxas asta Recto ang byahe. May ruta nga pa-Gastambide.”

“Tuod?”

“Tapos tëlad wara rën.”

“Kadalëm man a.”

“Daw awang.” Nag-umpisa nga magstorya si Matthew parte sa fantasya na nga mga buruhatën nga pelikula. Pasëlëd rën sanda sa gate kang nakalambot tana sa pinakaurihi nga ideya. “So ang titulo, Das Lebens Friedrich Engels. Parte sa kon paano ginsulat nanday Marx kag Engels ang Communist Manifesto. Mayadanay sanda nga mag-abyan, pero pagamay-gamay nga mabaskëg ang hisa ni Engels. Si Marx abi ang sikat sa anda mga kaimaw, si Marx abi ang maaram. Malain ang bëët ni Engels, nga daw charity lang nga kaimaw tana nga gincomission para magsulat kang manifesto kang Partido. So sa climax, maaway sanda. ‘Ikaw! Pirme gid lang ikaw!’ singgit ni Engels. Tapos madiretso sanda sa bar kon diin pirme nagakirit-anay ang mga komunista kag obrero. Tanan tamyawën si Marx, tapos si Engels masungon sa pusod. ‘Kanta man bala, Karl!’ singgit kang mga abyan nanda. Nagpasugot si Marx, nag-adto tana sa tënga kang entablado. Nagtindëg si Engels para maghalin, sa may gawang rën tana kang mag-umpisa ka kanta si Marx. “It must have been cold there in my shadow.” 

“Wind Beneath My Wings!” Harakhak si Mean.

“Tapos ang sa imahinasyon ko gid nga maganap bilang Marx, ang si Hagrid sa Harry Potter!” Ginpaagwa ni Matthew ang yabi. Nakit-an na nga nakabukas ti gamay ang gawang. “Hëëd, hëëd! Bagay na bagay gid tana!”

“Bukas ang gawang.” Nangëlëng-ëlëng tana. Dapat sarado dya. “Nahambal ko rën bala kanimo kon ano ang pinagkaiba kang ‘gawang’ sa ‘pwertahan’?” Dipuga kon sëdlan sanda gani kang mga squatter…

“Rakë nga bes rën, Prof.” Ginkusi tana kadya. “E ang pinagkaiba kang nagapahuway sa sofa sa nagatindëg nga daw gago samtang may pas-an nga mabëg-at nga backpack, nahambal ko rën kanimo?”

Gintulod ni Matthew pabukas ang gawang. Madëlëm sa sëlëd. Ginbuksan na ang sulo. Nagtambad kana ang uyahën kang ana nga tatay. Nagatindëg dya sa idalëm kang gawang sa tënga kang kusina kag ana nga kwarto. Nagangirit dya, may hithit nga sigarilyo.

“O, ano rëman ra? Gusto mo magkakanser liwat?”

“Anak, indi tamën sa haya ha?” Mga pito ka metro ang karayëën kadya kana. Insakto nga sa tënga nanda nga darwa ang gawang paadto sa kwarto kang ana mga ginikanan. 

Nagginhawa ti madalëm si Mean sa likod na.

“Abi ko gusto mo, pero closed casket?” Nagbalikid si Matthew, nakit-an nga gapanglapsi ang uyahën kang nobya nga indi man. Gutom rën dya siguro. “Kaimaw ko si Mean ha? Mag-umpisa kuno sa Lunes mabayad rën tana kang renta.” Ginpirit ni Matthew magkadlaw, ginbalik ang tërëk sa ana nga tatay. Nagabangirit lang dya, wara nagahambal. May natabo bala sa ana nga nanay? “Oy, ano ang problema?” Nagparapit tana para magbisa.

Halin sa likod kang ana nga tatay gumuwa si Prof. O’Mahoney. Wara rën dya ti barbas. Wara rën dya ti bilbil. May nakaptan dya nga baril. Glock 34. May baba ang baril, laser para sa pagtarget, daw nahimo nga sci-fi, tipo nga baril kang Stargate Atlantis. Glock 34. Kaina paadto sa SM Marikina, “Lando” ni Gloc 9 ang nagatukar liwat-liwar sa dyip pa-Cogeo.

Nagdalagan si Matthew.

Naglupok ang bagul kang ana nga tatay. May nagtiklod kana patuo. Nanënë tana pasëlëd sa kwarto kang ana mga ginikanan. Pagkatindëg, nakita na nga nagakaway kana si Mean. Nagwasaag ang abaga na kadya.

Nagsara ang gawang.

Lampshade ang una nga napudyotan ni Matthew. Buksan na rën daad ang gawang kang mabati-an na nga nagbukas ang gabalag sa dalan paadto sa basement. Nagbukas ang sulo. Nadagdag na ang lampshade kang makita na ang ana nga nanay. Nagapungko sa may garaw-an, nagabangirit kana. 

“Ma!”

“Hambal ko kanimo e, oras rën.”

Nagtay-ëg ang gawang. Si Prof. O’Mahoney, nagasipa halin sa gwa. Indi na rën madëmdëman kon may tunog ang lupok kang baril na kadya. Nabati-an ayhan kang mga ingëd-balay? Ang mga sapat nga squatter nga to, sanda siguro ang nagbaya nga bukas ang gate amo ra nga nasëdlan sanda. Nagluhod si Matthew sa ingëd ni nanay na.

“Ma…” Nagsagrak ang limëg na. Daw nabëka ang ana nga kalag. 

 “Sakyan mo gid lang,” hani na kadya. “Sakyan mo gid lang.” 

“Ma, indi… Ma…” 

“Patay rën tana, kamahalan. Patay rën, ginoo ko. Patay, tatang, patay. Kag matinir nga patay sa paraabuton nga mga inadlaw.” Tatlo ka tuig matapos patalsikën sa UP, matigda rën managalog ang bata kang rebolusyonaryo. Liwat-liwat dya nga nagasiyagit, “Patay! Patay! Ginpatay mo tana, kag sukton ikaw kang Kapitan!”

“Mapatay ka man,” hani kang nanay ni Matthew.

“Ma, indi! Indi!”

Nabati-an ni Matthew ang lampës kang kahoy sa semento. May pag-angga sa paglampës kang gawang sa pader. Daw hampak sa buli, ginasakit para magpanamit. Mabalikid daad tana pero ginhakës tana kang ana nga nanay. “Sakyi gid lang. Sakyan mo gid lang.” Gintiklod tana kadya. Nadagdag tana, ginkadol kang hagdan sa ulo ang ana nga pagdalus-os padagdag sa basement.

Wara na rën mahimo nga magbangon pa. Ginkaptan na ang ana nga busong. Nagadugo dya. Daw suman ang ragkët kang dugo sa ana nga ginkapët nga alima. Nabati-an na ang lupok kang Glock 34. Ginsundan dya kang pagsara kang gabalabag sa garaw-an. Ridto lang tana. Wara tana malipëng. Ridto lang tana, nagatërëk sa kisame kang basement.

4

Pabalik si Matthew sa Delgado Hospital kang makita na ang urihi nga Roxas-Gastambide. Berde ang atëp na kadya, mailëm nga krema ang lawas. Napauntat tana sa kanto kang Scout Reyes kag Scout Chuatoco, naganganga, mahëgët ang kapët sa tatlo ka kopya kang Cosmopolitan magazine nga ginbëël na sa balay para darhën sa nanay ni Mean, nga amo ang nagabantay sa nobya na nga daw bëkën man sa ospital.

Wara ginpadëlëg ni Matthew ang dyip, pero nagdëlëg dya sa atubang na. Nakilal-an na ang driver, Roxas-Recto masami ang ginamaneho na kadya. Kërëng, bungal, nagaagwa ang busong sa gëtëk nga polo nga asul, nagkaway dya kana. Nag-ëlëng-ëlëng si Matthew. Ginbusinahan tana kadya, ang harakhak nga ana ka payaso nga demonyo ang tunog. Nag-atras si Matthew. “Sakay rën,” hambal kang driver. “Sakay ka gid lang, marayë pa ang gusto mo nga adtunan.”

Sala ang mangin direksyon kon masakay tana. Sa may Kamuning ang Delgado Hospital, sa tagipusuon kang Quezon City, marayë sa Gastambide, nga ridto sa Maynila. Pero darwa ka adlaw nga patay rën ang ana mga ginikanan, darwa ka adlaw rën nga comatose si Mean. Gusto anay magparayë ni Matthew, kag gusto na maman-an liwat ko nano ang pinagkaiba kang ruta kang Roxas-Recto sa Roxas-Gastambide. 

Nagsakay tana kag nag-ingëd sa driver. Sanggatos ang gindawë na kadya kana. “Diretso lang.” 

“Ibulsa mo gid lang ra,” hambal kang bungal. “Wara mo bala nadëmdëman? Kilala ko ang tatay mo.” 

Dati nga manager sa gas station ang tatay ni Matthew. Sa makapira ka bes nga makadëngan na dya sa sangka Roxas-Recto, pirme sanda ginalibre kang mga driver. “Salamat gid,” hambal na, ginbulsa liwat ang kwarta.

“Nagakiunong ako,” hambal kang kërëng. “Wara kuno ti haya?”

Nag-ëlëng-ëlëng si Matthew. “Parehas sanda nga gapang-indi ni Mama.” Ginahëlat lang ni Matthew ang pag-abot kang bugto halin sa abroad. Sa rëm-an ukon sa Huwebes ang cremation.

“Mayad nga tawo ang tatay mo,” hambal kang nagaagwa ang busong, “ang nanay mo man.” 

“Salamat gid.” Ano pa abi ang pwede na nga mahambal? Ay indi man gid, mabaskëg mamalbal to bisan high school rën ako. Nagapangawat gani to sa mga gapakalimos nga bulag mong. Mabëët lang to sa mga squatter, bëkën sa kaugalingën nga bata. Ang mga squatter, ang mga dya sa urihi ang nagsagëp kananda ni Mean. Kistra lang nakahimo ti mayad ang mga sapat, siguro tëlad ginalimas rën nanda ang mga gamit sa balay. “Salamat gid.” Wara rën tana ti madugang. Patay rën ang mga ginikanan na. Tëngëd kana, kay man wara tana nagpamati sa nanay na, tëngëd man-an na nga matuod ang gahëm na kadya, pero bëkën ti insakto ang ana nga pagpati. Kay man iniyot na si Errold. Tëngëd ginpaëgët na si O’Mahoney.

Nagpanguy-ab si Matthew. 

“Turog ikaw anay. Malawig ang byahe.”

Naghangdë si Matthew. Nag-uli lang tana kay nakakadlaw ang nanay ni Mean tëngëd sa ana nga angsëd. Darwa ka adlaw rën tana nga wara ti turog. Bëkën ti insakto. Bëkën ti insakto nga pagpina. Dapat indi rën tana magturog liwat. Dapat samtang nagakabuhi – dapat asta sa punta kang wara ti pag-untat tana nga wara ti turog.

Nagpiyëng tana kag namisëkan.

Pag-untat kang dyip ang nagpukaw kana. Natapungawan tana antes pa gintay-ëg kang driver ang ana nga abaga. Ang una nga nagsëlëd sa ana nga utak amo ang nabati-an nga nga joke kauna nahanëngëd sa mga babaye nga nagapanghimuta pagkabugtaw kay wara ti iban nga makalot. Ginbëka na ang ana mga mata kag magpungko ti tadlëng. Bëkën ti Maynila ang ana palibot. Bëkën ti mabaho, bëkën ti mahigkë, bëkën ti basa, bëkën ti puro squatter. May pirangnahët nga tawo nga grasa, hëëd, pero bëkën dya ti Maynila.

“Ridya rën kita.” Nagpatiriwis kang bibig na ang driver sa bilding sa tuo.

Sumunod ang mga mata ni Matthew. Kilala na ang façade kang Delgado Hospital, ang eskultura nga babaye sa atubang na kadya, ang mga salamin kang emergency room. Ridya ginadara ang ana nga tatay kon ginahapo dya. Ridya man ang gynecologist ni Mean. Kilala na ang ospital nga dya. Pero bëkën ti Delgado Hospital ang nakabëtang nga pangaran kang bilding. Ospital lang. “Diin rën, diin rën kita?”

Nagkadlaw ang driver nga bungal. Gataratay-ëg ang busong na kadya. “Sa Gastambide. Hambal mo diretso.”

“Pero…” 

“Ay maan, bëkën ti ako ang pamangkuta. Sa sëlëd ang nanay mo, tana ang sabarën mo.”

Ang nanay na? E ang tatay na? “E ang tatay ko tana.”

“Ay maan, ano ang hambal ko haw? Sa nanay mo man ipamangkot kon diin ang tatay mo.” Gintapik tana kadya sa abaga. “Sige rën, panaog rën. Ridya man ako gihapon pag-agwa mo, may inughatëd lang ako pagkatapos mabalik man ako dayon para darhën ikaw sa asawa mo.”

Nagpanaog si Matthew, nakaipit ang mga Cosmopolitan sa kili-kili. “Bëkën ko tana ti asawa.”

“Indi pa.” Nagburhot pahalin ang dyip.

Naglantaw si Matthew sa palibot bag-o nagsëlëd sa ospital. Amo man dya ang itsura kang Kamuning nga naman-an na. Ang mga sari-sari store. Ang mga baraligyaan kang second hand. Ang mga tawo nga grasa. May diya man nga mga sarakyan, kotse, tricycle, trak. Wara lang garing ti dyip.

Nagparapit tana sa entrance. Wara ti sikyo para mag-inspeksyon kang ana nga backpack. Nagsëlëd sa ana paminsarën nga dapat ibëtang na gid lang sa bag ang mga magazine. Nagsëlëd tana.

Wara ti bantay sa reception. Pero nakakita tana kang room list. Sa 103 ang ana nga nanay, suno ridya. Wara ang ana nga tatay sa listahan.

Sa gwa kang room 103, may nakasulat sa attending physician: pangaran kang doktor ni Mean. Nangatok si Matthew, tatlo ka bes nga madasig, darwa nga mahinay. Nag-isip tana ti asta pulo sa pinsar na.

“Dali lang.” Limëg kang nanay na!

Ginbuksan na kadya dayon ang gawang.

“Ay punyeta nga bata dya ay.” Nagauba ang nanay na. “Gwa! Gwa!” 

Nakabra kag panty man ang nanay na, isara pa patay rëman dya, pero pagkagwa sa kwarto pumiyëng si Matthew kag ginkalot nga ginkalot ang ana nga mga mata. Madasig tana nga nagluha, tëngëd sa kalipay, kahadlëk, kasakit, kahërëy-anan. Turo-sip-on man tana dayon.

Pagkatapos ti pira ka minuto, gintawag tana liwat kang ana nga nanay.

Nangatok kag nag-isip liwat si Matthew, kag ginhëlat ang “Sëlëd,” bag-o tana nagsëlëd. Nagapiyëng tana gihapon.

“O, ano ang ginahimo mo sa kaugalingën mo?”

Nagapiyëng sa gihapon, nagparapit si Matthew sa limëg. Nabunggo na ang ana nga tuhod sa sangka matigdas nga bagay.

“Ay, maan, susmaryosep, magmukra ikaw gani!”

Nagmukra si Matthew. Nagdëngan ang ana nga pagkadlaw sa pagturo kang ana mga luha 

kag sip-on. Sa kama ang ana nga nanay. Nakaduster, nagapangapay. Nagapungko dya, wara nagabatang. May libro sa kaingëd nga lamesa kang kama. Dianetics.

“Wara ti Battlefield Earth?”

 “Ano?” 

Ginkapkap ni Matthew ang embossed nga pangaran ni L. John Hubbard. “Wara.”

“Mayad gid, no?” Ginbëël na kadya ang libro, ginbuksan sa tënga. Taraguan gali dya.

Ginbëël ni Matthew ang sëlëd. “Ano ang ginabuksan kadya?”

Ginbawi kang ana nga nanay ang yabi, gintago liwat, ginsara ang peke nga libro. “Ang amo dya nga kwarto. Kaisa abi nagagwa ako.”

“Kon kaisa? Darwa ka adlaw pa lang ikaw dapat ridya.”

“E ti ikaw rën ang kamaan kon paano magdalagan ang oras sa afterlife.” Nagbangirit dya.

“Pungko.”

Ginhila ni Matthew ang monobloc sa may pusod paadto sa ingëd kang kama. “Kag paano mo nasigurado nga bëkën dya ti impiyerno?”

“Ano ginahambal mo, maadto ako sa impyerno? Pagkatapos ko isakripisyo ang kabuhi ko para kanimo?”

“Ma man bala, indi n’yo man to kinahanglan ubrahën.”

“Nahambal mo lang ra kay man wara ka pa ti bata. Pabay-i lang.”

“Indi takën magkabata, Ma.”

“Wara pa bala ginhambal kanimo kang doktor nga nagabusong si Mean?”

 “Ano?” 

Nagharakhak ang ana nga nanay. “Ra, amo ra ang katëngdanan kon naga man-an ko nga bëkën dya ti impyerno. Ra ang itsura mo?” Nagkagat dya kang lower lip. “Susmaryosep, Matthew, ano gid bala kalain sa imahinasyon mo ang pag-ilis kang diaper?”

Pasaot-saot anay sanda sa nagakalain-lain nga topiko. Kumusta ang balay, kumusta ang byahe, kumusta ang ana nga bugto. Kon kaisa nagapasiplat ang ana nga nanay sa kurtina sa tënga kang kwarto. Daw ward-level ang kwarto. Ang katingalahan, pribado nga kwarto ang 103 sa Delgado Hospital.

“Kag sin-o ang nagabantay kay Annie?”

 “Nanay na.” 

“Mayaday rën sanda?”

“Technically, indi, kay komatos si Mean. Pero pamatyag ko mas mangin mayad rën ang relasyon nanda. Man-an mo ko nano ang ginhambal na kanakën? Gintawag ko ab inga ‘Tita,’ ang hambal na, abi ko barahën na ako, ang hambal na, ‘Mommy na lang, Matthew.’” 

“Amo rën ra ang nangin tawag mo?”

“Ti kay hambal mo mangin ugangan ko e, ti hëëd!”

Nagkakas kang muri si Matthew. “Ma, diin si tatay.”

Nagpawara lang ang nanay na. “Basi sa impyerno.”

Nagkadlawanay sanda. Nag-istoryahanay parte sa mga wara ti pulos nga bagay. Mga madëmdëman bëkën ti kang bata pa si Matthew, ukon high school man lang, bëkën, ang mga ginpanëmdëm nanda ang mga nagkaratabo sangka bulan antes ang insidente. Ang aksidente nga pagpatay sa ref nga naghatëd kang baha sa sala, ang pagsëlëd kang mga Jehovah’s Witness asta sa basement, ang pagpangawat kang mga squatter ti pirangnahët nga amargoso halin sa anda nga tanëman.

Nagpasiplat ang ana nga nanay sa kurtina.

“Wara mo to dapat gin-ubra, Ma.”

“Inri rën sagay sinabad, Matthew.”

“Nakita mo man nga paarabuton. Naga wara ikaw mas nangin specific sa paandam?” 

“Indi ka man abi magpati. Kag sara pa, indi ko man pwede nga pënggan ang paraabuton. Makit-an ko lang ra.”

 “Ma.” 

“Man-an mo kon ano ang dapat mo himuon sa dyip?”

Nagkurinët ang dahi ni Matthew. “Ano?”

“Dara mo bala ang cellphone mo? Ay, ang iTouch, ang iTouch.”

“Bëkën ti iTouch, Ma, iPod Touch.”

Nagpasurip dya. “Dara mo gani?”

Naghangdë si Matthew.

“Buksan mo kon sa dyip rën ikaw, ha? Buksan mo. May wi-fi ang Roxas-Gastambide.” Nagkadlaw dya. “Sa mapati ikaw sa indi.”

Ginkaptan ni Matthew ang alima kang nanay na. “Nagapati ako, Ma. Nagapati ako. Mainternet ako sa Roxas-Gastambide, pangako.” Naghëgët ang kapët na. “Pero, buhay pa ra, ha? Buhay pa antes ako maghalin. Gusto ko anay ikaw makaimaw.”

Ginhapulas na kadya ang uyahën na. “Gusto mob ala maman-an kon paano ginpatay ni O’Mahoney si Errold?”

“Indi lang.”

“Ti kon paano ko naman-an?”

Nangalot si Matthew kang likod kang ana talinga. “Sige, amo ra.”

Inadjust na kadya ang darwa ka ulunan sa likod. “Paano man? A, sige. Amo kadya. Ikaw abi, indi mo gusto paimbestigahan. Gani kami gid lang kang tatay mo ang nag-ubra. Kadya nga Biyernes, kang naghalin kamo ni Annie nga daw mga kadë-ulo.”

“Costume party ang gin-adtunan namën, Ma.”

“Hambal ko gani, kadë-ulo.” Nagsiplat dya liwat sa kurtina, may ginasirang. “Naghalin kami dayon, pagkahalin ninyo. Nag-adto kami sa ginlëbngan kay Errold. Mga Intsik sanda gali. Mabëët. Lain maglëbëng ang mga Instik. Pahalin rën kami kang umabot si O’Mahoney.” 

“Kag paano na ginpatay si Errold?”

“Abi ko indi mo gusto maman-an?”

Nag-isip ti asta sa pulo si Matthew. Indi na gid man gusto maman-an. “O sige, paano mo gid lang naman-an nga tana gid man ang nagpatay?”

“Ginlantaw na ang lungon.”

“O so, ti ano?” 

“Closed casket mong. Nagpanabad gid tana.”

“Kag…” Nagpanghimung-it si Matthew. Nagpasiplat tana sa kurtina. Daw may haron sa piyak nga bahin kang kwarto.

“Gusto na siguraduhon kon patay rën gid man.”

“Mama.” Nagtindëg si Matthew, ginhawi ang kurtina. Wara t ikon sin-o man ridto kundi sangka kama pa gid. Nagginhawa tana ti madalëm.

“Ano abi mo, tatay mo ang ridyan?”

Nagbalik si Matthew sa monobloc. “Abi ko si Mean.”

“Si Annie? Pira ka bes ko bala ginhambal kanimo nga pakasalan mo tana? Paano tana maadto ridya?”

“Maan.” Ginlibot kang mga mata ni Matthew ang kwarto. May CR ang matuod nga room 103. “Maan, naga sagay timo ka panërëk-tërëk?”

“Ginalantaw ko kon pwede ko buksan, hapon rën basi, bëkën rën ti masanag ang adlaw.” “Wara bala ti banyo ridya?”

“Ang problema kanimo, Matthew, wara ikaw ti pagtuo.”

 Naghipës gid lang si Matthew.

“O, ano, mapanaw rën ikaw?”

“Ti ginasinggitan mo man ako mong.”

“Ano man ra man, Matthew, mangin tatay rën ikaw. Paggiho abi nga daw bëkën ikaw ti bata!” Ginkid-an na kadya liwat ang ulunan sa likod. “Kag ibalik mo ra ang kurtina. Masakit pa sa mata ang kasanag.”

“Dapat daad may blinds dya ang mga bintana.” Ginbalik ni Matthew sa posisyon ang kurtina. Nagpungko tana sa may punta kang kama. “Istorya pa ikaw.”

“Tuhoy sa?”

“Maan.” Nagkakas kang tutuli si Matthew. “Ano ang bata ko, babaye ukon lalaki?” 

“Lalaki.”

“Kay sin-o mas anggid, kay Mean ukon kanakën.”

“Kay Annie, dayawën ang Ginoo.”

Kag ridto rën nag-adto ang istoryahanay nanda. Ano ang mangin pangaran kang bata nanda (Michael), ano ang mangin huyog na kadya (tamade, mauuso kuno halin sa Tsina), sa diin dya maeskwela, ano ang mangin ubra na kadya, ano ang paraabuton na kadya. Nagdëlëm, nagsanag liwat, nagdëlëm liwat, nagsanag liwat.

“Kag ridto na gid lang ipadownload ang utak na sa Internet.”

 “Upload, Ma.” 

“Anak, mapanaw ka gid lang wara pa ikaw ti gusto himuon kundi insaktuhon ako.”

“Sorry, Ma.”

“Ayos lang.” 

“Sorry sa tanan.” 

Nagngiwi dya. “Ayos lang.” Ginharëkan tana kadya sa pisngi. “Sige rën, kaina pa nagahëlat ang dyip sa gwa.”

Nagpunas kang mga mata si Matthew. “Mabalik ako.”

“Mahëlat ako kanimo.”

Nag-isip asta sa pulo si Matthew. Ginkaptan na ang alima kang ana nga nanay, kag naghalin. Mahinay ang pagsara na kang gawang. Sa may reception, nakit-an na nga may diyan rën nga bantay. Gusto na daad dya nga istoryahën, pero nabati-an na nga bumusina ang Roxas-Gastambide. 

Pagkasakay, nanguy-ab si Matthew.

Umandar ang dyip. “Turog ikaw anay, kabuhay kang inyo istoryahanay.”

“Ay, dali lang gid.” Ginsagap na ang iPod Touch sa backpack. Ginbuksan na dya. Matuod gid man, matuod nga may wi-fi sa dyip. “Nagapati ako, Ma. Nagatuo ako.”

ni U Eliserio

salin ni Arlene Moscaya

1. 

Pirmi linked kon magsend si Ama. Ako pa daan impatient sa mga amo kara nga messages. Gapanginit gid ako kon makabasa kang *some text missing*.

Kapin pa gid tëlad nga sa lupa ako. Kabuhay mag-abot kang “Linked: 2/2” halin sa langit. Indi ko maman-an kon si Gabriel ukon si Azrael ang may bilin kang Angel’s Breath. Kaisa gid lang, kon JHVH ang nagaagwa sa akën nga inbox, ginapanas ko dayon. Gani masami indi ko mahangëpan ang mga mensahe Na. Indi ako makareply. Kon gakatabo ra, kaharadlëk nga miscall ang madangtan ko – pareho kagab-i. Pero asta miscall lang man Tana, indi Na man masarangan nga maginasto para kanakën.

Lowbatt gid lang ako tëlad ay. Piste si Ama sa cell use ko.

Kon patyën ko man, indi ako mapahimtang. Kapin pa gid kon makakita ako kang iban nga nagagamit kang mga telepono nanda. Nagaparangatël ang akën mga alima nga daw may kaugalingën nga utak, ginabëël ang cellphone ko. Kag gakapiritan ako nga basahën ang mga text ni Ama nga indi ko gusto makit-an, tëngëd sa atraso Na.

Mayad lang, sa eroplano, tanan ginadumili-an ang paggamit kang cellphone. Nakapatay kag nakatago ang akën, nakapatay kag nakatago ang sa iban. May kabangdanan ako kon indi magreply, kag wara ti panulay nga magatugro ka kaugalingën nga kabuhi sa akën mga alima.

Sakay ako kang Gulistan, sangka Boeing 747, Flight 666. Halina ko sa Maynila, paadto sa Cebu. Sa bandang tënga ako kang eroplano, sa kalinyada kang pakpak, saw ala nga kolum kang mga purungkuan. Nakapungko ako sa tënga kang darwa ka Bombay, si Saladin kag Gibreel. Nakipagkilala ako kananda, nakipag-istorya, pero wara magbuhay – mabaho abi ako. Kuwarenta ka adlaw rën ako nga wara makaparigos.

Si Gibreel, artista, nagturog kag nagadaramgo sa purungkuan sa aisle. Si Saladin nagalingling sa bintana kag nagapractice para sa ana nga advertising stint sa Cebu.

Ako? Nagabasa kang clippings nahanëngëd kay Ruben Ecleo Jr.

Para sa iban sugo tana. Kampon kang Ama, kag kang Anak, kag kang Espiritu Santo. Pero sa tëlad napreso, tëngëd sa kon ano-ano nga katuntohan. Kay man ginpatay na kuno ang ana nga asawa para sa insurance nga ana mabëël. Kay man kuno adik. Ginadalahig pa sa trahedya nga pagpangmassacre kang pamilya Bacolod sa Cebu.

Nagpanaog ako sa lupa para lang maglingaw-lingaw, para malipatan ang mga kaharadlëk nga natukiban ko sa langit. Pero gintaw-an ako kang misyon ni Ruben. Adtunan ko tana. Matugro kang assurance, kang kakësëg. Pabaskëgën mo ang imo dëghan. Magtuo!

Ikaw–ginbugayan? 

Pero sin-o rën gid man bala ang ginbugayan sa mga tini-on nga dya? Sigurado nga bëkën ti ako. Kag para sa karakëën, bëkën ti si Ruben. Sa anda nga kolum, pareho nga si Randy David kag si Mon Tulfo ang nagkomento parte sa itsura kang lider kang Philippine Benevolent Missionary Association. Man-an ko gid ang istura nga to, memorized kada linya. Sin-o man abi ang manëmdëm nga santo ang sangka tawo nga kalbo kag nagapanglisik ang mga mata?

 “A black man can steal your radio, but he can’t be your savior,” hambal gani sa pelikula nga Dogma.

Gaparapit kanakën ang stewardess, may dara nga pagkaën kag iremnën. Ribusol ang babaye, maunod – nadëmdëman ko si Maria. Gintagya kang stewardess ang mal-am nga lalaki nga nagapungko sa atubang ko: tubig, tsaa ukon kape?

“So tell me what you want, what you really, really want,” hambal kang stewardess. Naga ang mga Pilipino, Ingles nga Ingles?

Nagsabat ang mal-am nga lalaki: “Gusto ko it tinapay ag gusto ko it kape. Tanan to akon nga gusto ay sundon ninyo.”

Aaa—amo gali. Bisaya ang lalaki. Naghangdë ang stewardess, nag-intindihanay sanda. Ako indi ko maman-an kon ano ang sabat kang mal-am nga lalaki. Gani nga nahadlëkan ako sa trip ko nga dya paadto sa Cebu. Indi ako kamaan magCebuano.

Sa atubang ko rën ang stewardess. “So tell me what you want, what you really, really want,” hambal na.

Naisipan ko nga magpakadlaw. Trip lang, para man malingaw tana. Mahilig ako nga magpakadlaw, kapin pa gid kon sa istorya. Man-an ko nga kataraka ang kabuhi kang tawo. Maski paano, sa pamaagi kang istorya kang kutsero, may mapakadlaw ako. Kinahanglan kang tawo ang katuntohan para malipat sa pagpangabëdlay nga naagëman.

Sabat ko: “Nais kong mabuhay sa haba ng panahon.” 

Bag-o pa tana makacomeback, sangka siyagit halin sa may unahan kang eroplano ang nang-agaw kang antensyon kang tanan.

Tatlo ka maputi, blonde kag nakaAmerikana nga mga lalaki ang nagpaaggwa kang high-powered weapons. Nagapamirit nga makasëlëd ang sara sa pilot’s cockpit, samtang ang darwa tana nagabantay sa mga tawo, nagapamahëg, nagapaninggit para maghipës.

Hi-jack! Hi-jack! Gasinggitan ang mga pasahero. Ginpangsumbag sanda kang mga nakaAmerikana.

Hala, hi-jack! Basi mapareho dya sa 9/11 kang Amerika. Gusto ko gid ang pelikula nga to, kapin pa gid ang eksena nga nagsalpok ang darwa ka eroplano sa World Trade Center–pero bilang handuraw lang!

Kinahanglan ko nga makapanawag kang makabulig.

Nagduko ako. Nagfetus position. Hinay-hinay ko nga pinaagwa ang akën nga cellphone. Gin-on.

Anak ng Ama! One-bar gid lang gali dya. Pa’no ako kadya makapanawag?

Sala dya tanan ni Ama.

Gintirawan ko gihapon. Tut-tut-tut. Gintërëk ko ang darwa ka nakaAmerikana. Wara nanda ako ginasapak, iban ang ginapahëg nanda.

“If you are not with us, you are against us,” hambal kang sara. Aba, retorikang terorista!

Tut-tut-tut. 

Gamay gid lang. Ik! Hala, may ginhampas sanda nga lalaki! Mga tonto! Pero sige lang, maski naglupok ang ulo kang biktima – nahimo man tana nga smokescreen.

Tut-tut-tut. 

Halin sa atubangan nga bahin kang eroplano nagpanaw paadto sa tënga ang sangka nakaAmerikana. Mapabanyo siguro.

Tut-tut-tut. 

Diyan rën! Diyan rën!

The balance on your prepaid account is zero. If you would like to reload, please dial 22 – 

Nag-untat sa atubang ko ang sangka nakaAmerikana. Inagaw na ang akën nga cellphone kag ginhampas ang ana nga baril sa itsura ko. Ginhimo ko nga irimnën ang tubig sa ana nga lawas. Naglagapak tana sa salëg. Gintabunan ko ang uyahën ni Gubreel para makapag-oberdabakod dara dalagan paadto sa CR. Ginratrat ako kang sara pa nga nakaAmerikana.

2.

Tatlo ka bulan rën ako sa Manila kang maman-an ko ang parte kay Ruben. Nagbalandra kanakën ang June 20, 2002 nga headline kang Philippine Daily Inquirer: “Cult leader dances as lawmen close in”. Indi ako magpati. Si Ruben gid man ayhan to? Ang bati ko masami sanda mag-istoryahanay ni Ama. Close sanda.

Amo gani nga sa pagpanagëpnëp ko galain gid siguro ang ana nga bëët. Ang pamatyagan na siguro gin-abandona tana, gintonto. Eli! Eli! Lama Sabachthani? Man-an ko ang baratyagën nga to. Amo ra nga nagdesisyon ako nga mag-adto sa Cebu para buhiën ang basi nagapanghina nga pagtuo.

Ang kaso may problema–darwa ka bulan rën nga wara ako ti kwarta.

Pag-abot ko sa lupa matawag ako nga manggaranën. May dara ako nga traynta ka bilog nga bulawan. Pero naurot ko rën tanan to.

Wara, wara ko gintugro sa mga imol. Wara, wara ko ginwaldas sa irimnën. Kag, maski pa hanged ang panulay tëngëd sa pagluib ni Maria, wara ko gin-ubos ang akën kwarta sa babaye. 

Gingasto ko tanan sa prepaid.

Man-an ko, man-an ko, sala. Ginaamin ko, adik ako. Kinahanglan ko manuto kang self-control. Pero ano ang mahimo ko? Manamit abi e. Ang cellphone ang imbensyon nga may pinakahanggëd nga benepisyo sa mga katawhan sunod sa TV.

Naga madasig maubos ang kwarta ko? Well, darwa ka bes ako nga nakawatan kang telepono. Syempre ang baklën nga inug-ilis kinahanglan mas manami nga model rën. (GSM, halin sa magnanakaw.) Tapos, syempre, rakë ako ti katext. Rakë ti ginagood morning, rake ti ginagood night. Sandamakmak ang ginapadarhan kang ringtones kag picture messages. Kaisa gani, kaisa man lang, nagapanawag pa ‘ko. Pero kaisa lang man. Bëkën ako ti gago para mag-uyang kang credit.

Sa importante ko dya ginagamit. Sa gameshows.

Hëëd, sa gameshows. Pirmi ako nagaturutiraw nga mangin text partner sa GAME K N B? Todo man ang pag-intra ko sa I M GME kang Channel 9, pati man sa SMART K N B? kang Channel 2 kag READY, TXT, GO! Kang Channel 7.

Wara pa man ako nakadaëg, pero malay mo, sarang adlaw. Maabot gid ra. Basta maghëlat lang ikaw. Amo man ra ang ginatudlo sa Bibliya, di bala?

E garing lang, kang kinahanglan ko rën mag-adto sa Cebu, olats rën ‘ko. Naisip ko nga mag-ubra, may training man ako bilang karpintero kag mangingisda. Pero wara ti job opportunities.

Nagtërëk-tërëk ako sa palibot, kag akën napanagënëpnëpan nga bëkën lang ti ako ang wara ti paraadtunan. 

Over bala? Pero indi. Daad kon ako lang ang indi makabëël kang ubra. Pwede ako mahusgaran nga tamad kon mag-amo kara. Pero, sa urihi nga report sa diyaryo, apat nga milyon ang unemployed sa bigo nga nasyon nga dya. Kon sayuron, ang bilog nga makinarya kang paghimo kang ubra wasaag rën.

Kag kon indi pa insakto nga pagpamatuod nga bëkën lang ako nagapang-okray, dya pa gid: traynta’y dos ka milyon sa otsenta ka milyon nga Pilipino ang nagakabuhi nga below poverty line. Imagine, living on less than 38 pesos a day! Indi pa ra gani kaigo nga pambakal kang sangka Happy Meal!

Tëngëd sa kabulukan nga dya, nagsëlëd gid lang ako sa flesh trade. Indi man ti malain ang kita, lima ka gatos ang charge ko. Ako ang kaugalingën ko nga bugaw, gani wara ako ti katënga. Diyan lang sa Malate. Maappeal ako, man ay itëm. Abi kang mga customer, bahël ang pitoy. Pero man-an mo man, kon itëm ikaw ang assumption enormous ang member mo. E ang prejudiced kara ayhan! Mayad lang I don’t disappoint.

Sa sëlëd ka traynta ka gab-i nakasëpët ako ti insakto para sa akën nga tiket paadto sa Cebu, plus pocket money! I was all set, planado tanan. Nagbakal pa gani ako kang pira ka kahon nga condom. Nalantaw ko abi sa sangka episode kang “Mission X” nga rake ang putahan sa Cebu.

Pero sa ikatraynta nga gab-i ko nga pagpamaligya kang akën lawas, urihi nga gab-i ko dapat sa Manila (one for the road kuno abi), nakilal-an ko si Satan. 

Satan, sulo kang akën kabuhi, kalayo kang akën nga singit. Ang akën nga sala, ang akën nga kalag. Sa-tan: ang punta kang dila ko nagatikang darwa ka bes para tapikën ang akën mga unto. Sa. Tan. 

Tana si Sa, simple nga Sa, sa aga full erection eleven inches wara ti intoanay. Tana si Sat kon nakaslacks. Tana si Shane kon nakaskirt. Tana si Boss Lucy sa work. Tana si Natasia sa ledger ni Chavit. Pero sa akën nga mga braso tana pirmi si Satan. Amo ko tana kara nakilal-an: nagatindëg kami kang mga abyan ko nga sanday Julio kag Roberto sa kanto kang Avenida, nagaistoryahanay, chewing gum, kang may kanami nga kotse nga nagdëlëg sa atubang namën. Nagpanaog ang bintana kag nagpanaog ang bag-ang ko–kaanggid ni Richard Gere!

“Hello girl it’s been a while,” opening na, kag daw kilalhanay rën kami.

Rentahan na kuno ako–take note specific ako–for 6 (6, 6!) whole days! Madis-ayri dapat ako, indi ko man kinahanglan kang kwarta, kaso nagadali ako nga maadtunan si Ruben. Ang latest nga balita amo nga may nagtiraw nga bun-on tana gamit ang sangka toothbrush, kag nagakalangkag ako. 

Pero may darwa nga ginhambal si Richard Gere (wara ko pa naman-an kato nga Satan gali ang pangaran na) nga nagtandëg kang akën baratyagën: “Kailangan ko’y ikaw, dito sa buhay ko.” Kag: “Dadalhin kita sa ‘king palasyo.” 

Sabat ko, “Shut up, shut up. You had me at hello, you had me at hello.”

Agyan na kuno ako same time, same kanto, sa masunod nga gab-i. Naghangdë man ako. Nagburhot pahalin ang ana nga kotse.

Asta tëlad langhap ko man gihapon ang aso kang ana nga tambutso.

Nag-uli ako pagkatapos kato, ginbayaan ko sanday Julio kag Roberto. Reklamo nanda, traidor kuno ako. Bahala tinyo sa kabuhi n’yo, sa isip ko. Gab-i kang Lunes to. Lunes ko tana nakilala.

Martes kang kami liwat nagkit-anay. Nagdown tana para sa renta.

Miyerkules nagtapat tana kang ana paghigugma. Itsura ko daw busabos nagsëlëd ako sa Rapunzel, sangka chich nga baraklan kang bayo. Gintaboy ako kang mga saleslady. Amo kara sa Pilipinas, kon indi ikaw manggaranën etsa-puwera ikaw. 

Huwebes ginhigugma ko man tana. Nagbalik ako sa Rapunzel, imaw ko rën tana. Ginpang-away na ang mga saleslady. Tapos nagbakal kami kang bayo (ang pinakamahal!) – ridto man.

Biyernes buta kami kang paghigugmaanay. Gin-imaw na ako sa sangka power dinner. Kaimaw namën magkaën ang magtatay nga nagapanag-iya kang kompanya nga ihohostile take-over na. Kahërëya indi ako kamaan kon diin nga kutsara kag tinidor ang gamitën ko para sa escargot! (Sin-o man ab inga leche ang nagpauso kang utensils nga pwede man mag-alima?) Gintuduluan ako kang mga imaw namën. Pagkatapos ko magkaën kang pira ka bandehado ginyaguta sand ani Satan kag naghalin kami sa restaurant. Wara kami nagbayad kang share namën sa bill.

Sabado gin-rape ako kang abyan ni Satan, sangka kalbo nga batchoy kaanggid ni George sa Seinfeld. Nadakpan kami ni Satan. Nag-ëgët tana kay kalbo nga batchoy. Bilang parusa ang abyan nga dya rën ang kumupleto kang pagpanukot ko kay Satan.

Kag paglambot kang Dominggo, nagainuran sa bilog nga kalibutan, ginbayaan ako kang palangga ko.

Nadëmdëman ko pa ang urihi namën nga istoryahanay, sa may entrance kami kang Fontain Blue: 

“Will I ever see you again?” pamangkot ko.

 “What does your heart tell you?” sabat na. 

“Turn and walk away, that’s what I should do. My head says go and find the door, my heart says I love you.” 

Nagburhot pahalin ang kotse na. Asta tëlad masimhutan ko man gihapon ang kahamot kang ana nga tambutso. 

“Shane,” hibi ko. “Shane! Come back!” Pero wara na rën ako mabati-an.

3.

May nagatay-ëg sa akën nga ulo. Ginmukra ko ang akën mga mata. May babaye nga nagaparapit kang tasa sa akën nga bibig. Nagbahël ang mga buho kang akën nga irong. Kanaryo ang duag kang sa sëlëd kang baso, kag kakaiba ang dapëg na kadya – dapëg drugstore! Ginhimuratan ko nga magbato, pero wara ako makadis-ayri, nabatyagan ko ang paglab-ok kang likido. Nahilo ako, nagparaminhëd. Nag-iba ang paghangëp ko kang akën palibot. Indi ko rën sigurado ko nano ang mga nagsunod nga natabo. 

Nagabatang kami sa sangka four-post bed. Sa idalëm ako kang kapay. Nakapatong tana kanakën. 

Ginpamangkot ko ang babaye: “Diin rën bala ako? Kay sin-o dya nga kama?” Pira ka bes rën bala ako nga nabugtawan sa iban nga kwarto?

Nabuhinan ang akën pagkabalaka sa sabat na: “Mon ami, ne vous permettez jamais que de folies, qui vous feront grand plaisir.” 

Bisaya tana – kon sayuron sa Cebu ako! Sa idalëm kang kapay ginkapa ko ang akën nga singit. Salamat sa Ama! Ridyan ang cellphone ko! Ginpaagwa ko dya – nag-igpaw ang babaye. Nagasinggitan! 

Wara ti labët, gin-on ko ang akën nga cell kag natalupangdan ko kon ang ang natabo kanakën. Alas tres kang hapon ti Biyernes kang mapatay ako. Kasanagën ti Dominggo kang nabanhaw ako. 

Nagtindëg ako. Naman-an ko nga wara ako ti bayo. Nagtodo rën gid ang pagsiyagit kang babaye. 

Gintërëk ko tana. Gwapa. Nakapigtail ang ana medyo malabëg nga buhok. Naka-retainer. Malabëg ang baba. Itsura na daw buwaya. Nagparapit ako. Nagtararamos ang mga luha sa ana mga singkit nga mata. 

Nagparayë ako, gingamit ang kapay bilang robe. Nag-untat ang ana nga pagpanangis. Nagduko gid lang tana. Pisngo. Pisngo. 

Mamangkot daad ako kang hinali lang nagbukas ang gawang kag sangka solterito ang nagahangës magsëlëd. May dara dya nga isda kag tinapay.

Nagtërëkanay kami. 

Kasexy kana. 

“Mamay?” pamangkot kang solterito. Kang wara magsabat ang babaye nagdalagan paadto kana ang lalaki. Nabëy-an kang lalaki ang isda kag tinapay. Madasig ko nga ginpurot ang mga dya. Wara pa ti five minutes. Ginsubo ko ang tinapay. Ang isda wara. Uga gali. Ang mga Pilipino mahilig sa uga, ano abi kay wara ti iban nga makaën. Pampamag-an-bëët nanda nga hambalën nga manumit ra, pero man-an ko bëkën ti matuod. Dapëg pa lang, itsura pa lang kaharadlëkan rën ang uga. Simbolo dya kang kaimolon. Mananam suno sa mga Pilipino. Hmp. Ginabulag lang nanda ang anda kaugalingën para indi madëmdëman ang anda nga kagëtëm.

Nagkëp-anay ang darwa. Kahirisa. May ginhani ang babaye sa solterito. Nag-atubang ang 

lalaki kanakën, nagasiyagit: 

“…bababodalgharaghtarkaammcinharerolnnlkoennbronntonnerronntuonnthunntrovarrho unawnskawntoohoohoordenenthurnuk!” 

Nagpaagwa tana kang baril. Nahadlëk ako. Kinahanglan ko kang inugbalabag. Ginparakë ko ang uga–ginbuta ko ang bilog nga kwarto. Dara dalagan paagwa sa gawang. Pasalamat sanda kanakën, pira ka tuig sanda nga manginaën kang anda paborito nga putahe. 

Dalagan lang ako nga dalagan, nga daw si Forrest Gump. Naman-an ko nga sa squatters area gali ako. Nahangyësan ako sa mga nakita ko nga barong-barong, mga bata kang mal-an nga nagaubra kag nagaparigos sa karsada, estero sa tënga kang kalye, riles kang tren. May dyan gali nga skwakwa sa Cebu? 

Pira ka bes ako tiki-an lang magdëlëg para maglantaw kang pag-away kang mga mag-asawa. Pero gin-agwanta ko kay man mabatyagan ko si solterito sa akën nga likod. Nagalagas, nagahagod. 

Dalagan lang ako nga dalagan. Nag-untat lang ako kang makalambot ako sa bukana kang squatters. Nagpungko ako sa sangka bench kang sari-sari store kag nakipag-inuman sa darwa ka lalaki nga nakilala ko bilang Impen kag Igor. Mabëët sanda, wara nanda ginsapak ang kakaiba nga outfit ko. Ako lang garing ang ginpabayad nanda sa gin. Ok lang man to. Sa Jerusalem ako man ang pirmi nga taya kon may imnanay. Ginebra na!

Nagbuhay ang istoryahanay. Nahëbëg sanday Impen. Nanotaran ko nga itëm man tana pareho ko. Nanotaran ko man nga bahël ang sign board nga nakabalndra sa entrance kang bilding sa atubang kang sari-sari store: “University of the Philippines”. May UP man gali sa Cebu? Bag-o siguro? Pero naga daw ruins rën ang mga bilding? 

Naglibot ang akën nga ulo, nagginhawa ako ti madalëm para mahigop ang akën nga palibot. Nakit-an ko ang gin, nasimhutan ko ang gin, natirawan ko ang gin. Gintapik ako ni Impen sa braso. May inug-istorya kuno tana. Medyo indi ko mahangëpan kay man Cebuano ang gamit na nga hambal. Pero napangsugpon-sugpon ko man. 

Amo dya ang istorya ni Impen: sangka mal-am sa bukid ang nagbuno kang manggaran nga may lupa. Nagbuno, as in tabak ang gingamit. Pa’no, ang PML ginbëël ang ginapangumahan nga lupa kang mal-am. Ti kay amo gid lang to ang ginapanag-iyahan kang mal-am, gani nagbun-anay. Napreso ang mal-am. Ang bata kang mal-am, Diego Saling ang pangaran, ginreyp kang PML. 

Medyo may karadlawan nga elements ang istorya ni Impen, pero daad war ana ginbëtangan kang bullshit parte sa mga isyu nga panlipunan. Sa tiempo nga dya kang globalisasyon sin-o magkagusto nga maistoryahan ang nahanëngëd sa mga imol kag sa kaimolon? Panëmdëmën kang audience mo, masëbë rën gani ang kabuhi idëkdëk mo gid sa itsura namën? 

Pero wara pa gali matapos, may sequel pa! Napatay si Diego Saling, pero nakapamata pa tana anay. Nag-adto ang bata, si Yna, sa sangka imol nga pamilya, pamilya ni Impen. Ti dapat manggaranën si Yna, bata tana kang PML! Naghanggëd tana nga imol, gani matinlo ang ana nga tagipusuon maski pa gwapa tana kag sexy. Gin-api tana kang mahadera nga saragudon kang PML, pero naman-an na man nga bata tana kang PML, gani nagmanggaranën tana. Nasadyahan gid si Impen, sa urihi may mabulig kana nga makatibawas sa ana nga kaimolon. Close sand ani Yna, ‘Manong Impen’ pa ang tawag kana kadya. Ang kaso, anak ng ama, nagkaamnesia ang babaye nga matinlo ti tagipusuon! 

“…stat rosa pristina nominee, nomina nuda tenemus,” pagtapos ni Impen. 

Maragkët rën ang hapulas kang adlaw kang nakalambot kami sa ending. Rakë pa daad ti istorya nga anggid kay Yna ang inugshare ni Impen, rake gali nga pang-abuso ang napang-ubra kang mga PLM sa kaumahan. Pero kinahanglan rën nanda nga mag-ubra ni Igor. Naghimës sanda paadto sa bomba para magsag-ëb, kag ako tana nanawag kang taxi para darhën ako sa presohan kon diin si Ruben. 

Anggid kay Robert Deniro ang drayber kang nasakyan ko. Paraistorya tana. Sa umpisa bilog nga atensyon ang gintugro ko. 

“Naligo na sa iyang kaugalinong dugo?” wakal na.

Naghangdë lang ako. 

Nagpadayon tana sa pagwinakal. Kadlaw tana, kadlaw ako. Sniff-sob tana, ginhapulas ko ang ana nga abaga. Nagsinggit tana nga nagaëgët, namuyayaw ako in Aramaic. 

Engrossed nga engrossed rën daana ko sa istorya kang drayber kang magtext si Ama. As usual, linked! Amo dya ang una nga bahin: 

“Linked: ½ Gsus wag k ng 2muloy.my mali ang napuntahn mong lugar.ur not n cb *some text missing*” 

Amo dya ang ginbasa ko pa. Ang pangarwa, nga ten minutes later kang mag-abot, ginpanas ko na lang dayon. Nagapanginit gid, ginpatay ko ang cellphone ko.

Nagaëgët gid ako. Impertenenteng Ama! Kag maski kistra, maski kistra wara lang man Tana nagsorry! Tana dya ang may atraso abi mo kon ordinary lang ang tanan. Fumefeyk nga ok lang kami samtang man-an Na nga nahurt Na ‘ko. 

Nanotisyaran siguro kang drayber ang mood swing ko tëngëd naghipës tana. 

Kanugon, gusto ko pa man daad nga pamati-an ang limëg na. Parte sa lipunan kag rebolusyong Pilipino ang ana mga anekdota. Pero amo lang to, wara rën. Umiskor rëman abi ang dakila ko nga Ama.

Pira ka minuto pa kag nanaog man ako. Gintugruan ko kang bahël nga tip ang drayber, nag-enjoy man abi ako sa ana mga istorya, maski pa nga bitin. 

Medyo good mood rën daad liwat ako tëngëd rapit ko gid lang makita si Ruben. Garing nagsakit ang ulo ko tëngëd sa bagay nga nagbalandra kanakën. “Davao Penal Colony” hambal kang karatula. 

Ti pa’no nga “Davao Penal Colony” kay sa Cebu ako? Nagkabalaka ako. Basi amo dya ang ginahambal ni Ama kaina sa text. Hala, kahërëya. Itsura ko daw hangag. Luwas sa tanan indi ko gusto nga gakahëy-an ako. Kon kinahanglan mabinutig ako sa istorya para lang matago ang kamango-an nga akën inubra, 

Nag-adto ako sa may entrance, gintërëk ako ti limnan kang guard. Wara ko tana anay ginsapak. DavaopenalcolobysaCebu, davaopenalcolonysacebu, pa’no natabo ra? Nagconcentrate ako. Gin-agwanta ko nga indi magpangamuyo. 

Kag nag-abot ang epiphany bëkën ti halin sa langit kundi sa kaugalingën ko. Sa may Davao Penal Colony ako – kang Cebu! Daw sa Murphy, New York kag Annapolis lang dya: mga karsada sa Cubao. Ukon indi gani sa Panay Avenue kang Quezon City. 

Nagginhawa ako ti madalëm. Nagpasalamat sa akën kaugalingën. Tuman gid nga wara takën nagapangbaya sa kon diin-diin lang. Pirmi ko nga ginaagubayan ako. 

Ang sangka problema gid lang amo ang pagsëlëd sa presohan. Gintinguhaan ko ang sangsa pinakaobvious nga pamaagi: nagdiretso ang paadto sa gawang. Ginpënggan ako kang guard. 

“Man wird die Menge nicht eher zum Hosianna-rufen bringen, bis man auf Esel in die Stadt einreitet,” nagamërëgët na nga hambal, dëngan tiklod kanakën parayë. Kang nagtikang ako parapet liwat, nagpaaggwa tana kang baril. Naghalin ako. Kang mga pira ka metro rën ang karayëën ko kana pinakyu ko tana. Dëngan dalagan. Wara rën nanglagas ang iyot. 

Halin sa likod ka poste kang Meralco ginlantaw ko ang entrance kang Davao Penal Colony. Kinahanglan ko nga makasëlëd. Basi magbalhin ang pagtuo ni Ruben. Kinahanglan ko nga makahimo kang pamaagi, sa mas madasig nga tini-on.

Alas dose y media ako nag-umpisa nga maghëlat kang tiempo. 

Alas dos: wara man gihapon ti nagakatabo. Alas dos y media: minarkahan kang sangka pitbull ang poste kang Meralco bilang teritoryo. Pati ako gin-ihian kang sapat. 

Alas tres: three o’clock habit. 

Alas kwatro: pira ka puta ang nagparapit kanakën pero gindis-ayrihan ko sanda. 

Alas sais: halin sa sangka motel, pabalik ako sa poste kang Meralco kang makabati ako kang ugong kang kampana. Manami ang pamatyag ko. Naman-an ko nga ginagamit pa gali ang mga simbahan sa Cebu. 

Alas otso rën kang makit-an ko ang akën nga ginasagap. May van nga nagdëlëg sa entrance kang presohan. Halin sa van nga dya nagpanaog ang tatlo ka lalaki. Puro sanda tanan nakaabito. Mga pari! Ridto sanda laban-laban para istoryahun ang mga Cebuano nga preso, mapakumpisar, mamisa, magpangayo kang koleksyon. Gintaw-an nanda ako kang ideya. 

Dali-dali ako nga nagsagap kang simbahan. Pagkasëlëd ko sa sara namangkot ako dayon sa sangka buktot nga sakristan. Gindara na ako sa pari. Ginsumbag ko ang pari, sangka singkit kag chubby nga mal-am, kag ginkawat ko ang costume na. Ok lang man ra kay man-an ko nga sinner tana. 

Alas nuebe: may kaimaw nga bangirit, harëk sa alima kag good evening, pinasëlëd ako kang guard nga kaina lang gusto ako barilën kang pasëlëd ako sa Davao Penal Colony. Iba gid tana ang pagtratar kanimo kang tawo kon nakaabito ikaw. Samtang kon kapay ang suksok mo, maski sampudyot nga pagtaha indi ka gid mataw-an. Paano pa ayhan kon wara ka rën gid ti masuksok. 

Pero indi ko anay pagsapakën ang mga kalain kang bëët ko sa kalibutan. Dumiretso ako kag gin-umpisahan nga sagapën si Ruben. Ginalugad ko ang preso, dya nga lugar kang disiplina kag parusa. 

Makaluluoy ang mga preso sa Davao Penal Colony. Malala pa sa nangin presohan ko sa Jerusalem. Sangka gatos ang nagadëkdëkanay sa sëlëd kang presohan nga mayad lang sa kinse ka tawo. Nanotisyaran ko man nga halos tanan kananda may sakit: tb, pigsa, sore eyes, herpes, rheumatic heart disease, rectal cirrhosis. Wara ti nagaparigos kananda, kag indi makalambot sa tënga ang makapamus-on ti mahilway. Kag maskin pa nga ginatinguhaan nanda nga itago kanakën, nakit-an ko gihapon ang mga preso nga minor de edad, ginamasahe ang mga mal-am. Hay, makaluluoy nga mga kabataan nga pag-asa kang bayan – mga babaye pa man abi. 

Nag-untat ako anay sa pagsagap kay Ruben. Ginbuligan ko anay ang mga nagakinahanglan. Pira ka mga mayt ketong ang ginpaayad ko. Ginbuhi ko ang bag-o lang napatay nga gintubo tëngëd sa rumble. Nagparakë man ako kang hopia nga indi mabakal kay may amag dyan sa kilid. Pero indi ko masarangan nga sagëpën tanan. Ano abi mahimo kang nagasaranhën lang, maski pa Anak tana kang Ama? Ang kinahanglan ko mga kaimaw. 

Gin-on ko ang akën nga cell para itext sanday Pedro. Pero wara pa ako makasend sandamukal rën ang text ni Ama nga nag-abot sa inbox. Buta dayon, ti 6210 ang cell ko! Gintago ko gid lang ang akën nga telepono. Kairinit gid tana si Ama. 

Ginsagap ko na lang liwat si Ruben.

Sa pinakataas nga floor, sa pinakapunta nga selda, sa pinakamabaho kag madëlëm nga lugar ko tana nakit-an. Gasaranhën, nagapungko. May ginakaptan nga baril sa Nawala nga alima, kag sa tuo – cellphone. Nagparangatël ang mga tudlo ko. 

Nagsëlëd tana sa ana nga selda. Nagtindëg tana. Nagapanglisik ang mga mata, nagahining ang ulo nga wara ti buhok. Ruben, bungad ko. Ruben, pira ka bes ko rën dya nga pinraktis: 

Indi ikaw matingala sa costume ko. Man-an ko nga indi ti paratihën ang mga pari. Ruben ako dya, si Jesus. Ridya ako para hambalën kanimo nga indi ko ikaw pagkalipatan. Indi ko ikaw pagpabayaan. Malab-ot gid ra, ang kahimayaan. Basta maghëlat lang ikaw. Man-an ko nga ang panërëk kanimo kang karak-an sa imo nga PBMA sangka kulto. Kay man weird kuno ang mga tawo nga nagapati sa liwat nga pagbalik ko sa lupa mangin anda ang manggad kang Dinagat Island. Kulto rën ra bala? Kulto rën ra bala basta may mga Latin inscriptions ang mga gamit? Kulto rën ra bala basta nagapati sa mga milagro? Kulto rën ra bala basta lain ang pagtuo? Ti ang members gani kang Simbahan ni Jesus, nagapati nga malëpad ang anda mga iglesia sa second coming – may nagatawag bala kananda nga “cultists”? Ang mga Katoliko nagapati sa transubstantiation – may nagatawag bala kananda nga “cultists”? Ang mga Kristiyano nagapati nga birhen si Maria kang magbata – may nagatawag bala kananda nga “cultists”? Wara kay man gamhanan sanda. Ang kalibutan nga dya Ruben para sa mga gamhanan. Pero ridya ako Ruben. Ako ay nagbalik at muli kang nasilayan. And now, let the weak say “I am strong”, let the poor say “I am rich”. Let there be light. Let there be peace on earth. Let us go then you and I – 

Nasiplatan ko nga nakakëdëg ang wala nga alima na. Nagaëgtëm tana nga nagatërëk kanakën. Nagkëdëg man ang tuo nga alim ana. 

“Bakit ngayon ka lang, dumating sa buhay ko?” kanta kang cellphone na. Nagsabat tana dayon. Himala, ginaistorya tana, bëkën lang ti miscall. 

“I’ll give you medicine, when your tummy aches. Build you a fire when the furnace breaks. All I want to do, is grow old with you,” kanta kang cellphone ko. Kadali ko dya nga ginpaagwa.

Ang LCD

AMA

calling…

Gintërëk ko dya. Wara ti untat ang telepono sa pagring. Amo dya ang mas hanged nga milagro, indi lang nagapamisscall si Ama. Sara dya ka pinasahi nga hitabo. Sabtën ko bala ukon indi? Pira ka ring pa. 

Tapos rën ang pag-istorya ni Ruben, wala nga alim ana gid lang ang nagakëdëg. Garing sige pa gihapon ang pagpanawag kanakën ni Ama. Sabtën ko bala?

Naga man abi indi? Basi handa rën tana nga magsorry. Garing pa’no kon sermon lang man ang itugro Na? 

Enk! Maan, lowbatt rën. 

Ginsabat ko ang phone. 

Dagundong ni Ama: “GSUS TC!D YAN C ROBEN.DAT S MANER—” Oh tae. Urihi rën. Nagwasaag ang bagul ko kag ginkaën ang akën nga utak.

4.

Buhay ko rën nga ginasuspetsahan nga gapangluib ako ni Maria. Sa umpisa ok lang man kanakën nga nagluib tana. Man-an ko nga puta tana kauna sa lupa, kag bëkën rën ti liwan kanakën ang hambalanën nga “Old habits die hard.” 

Bisan ako ang nangin masami ginahimo nga karadlawan kon may imnanay. Blind item sa mga tabloid. Pati Mama ko malain rën ang pagtërëk kanakën. Nangin masami ang pagpang-igo na parte sa pagkalalaki. Gin-agwanta ko to, kay man palangga ko si Maria. Kag sara pa tëman ka phallocentric man kang dalumat kang pagkalalaki ang ginadëën kanakën ni Mama. Nag-agi ang sinemana. 

Ok rën daad. Proud ako sa akën nga pagkamartir nga bana. Garing sangka adlaw sinermonan ako ni Mama ti kinilometro ang kalabëgën. Kakas ang tutuli, nag-uli ako para sumbagën si Maria, para indi rën tana magpatira sa iban. 

Tëman kagamo kang balay pag-abot ko. Mas nagdugang ang akën pang-init. Sa kwarto, gin-abtan ko si Maria nga nagakaturog ti mahamëëk. Ginaparamalhas kag madalëm ang pagginhawa. Wara tana ti bra kag gisi ang panty na. May dugo sa bedsheet. Nag-ëgët ako sa kaugalingën ko, kadamël kang itsura ko. Puro ako suspetsa nga dya si Maria bilog nga adlaw nagakakapoy sa sëlëd balay. 

Nag-agwa ako liwat. Ginsagap ko ang akën Ama, para makaistoryahanay lang. Nag-adto ako sa White Castle kon diin Tana nagatinir. 

Hambal kanakën kang butler-angel, busy kuno si Ama. Wara tana ti tiempo para sa visitors. Pwede ra bala, ang pagpangusisa ko, Diyos nga wara ti tiempo para sa Anak kang Tawo? Ama nga wara ti tiempo para sa Anak? Ano ang kabangdanan nga wara nagasabat ang hari kang langit? 

“H’wag mo sanang akalaing natutulog pa ang Diyos,” hambal kanakën kang butler-angel. Ginkutusan ko tana. Nagpadayon ako sa kwarto ni Ama. 

Naabtan ko Tana nga nakafetus position sa kama. Ginakëp-an na ang sangka ulunan, nagawakal (“Ah, ah, ah”), nagadrool, wara man lang ti t-shirt ukon pajama. Gintay-ëg ko ang ana abaga. 

“Hoy, bugtaw! Tion rën para magbangon ikaw,” hambal ko, dara hila kang këpë Na sa ulunan. 

Kag nagbalandra kanakën ang bra kag sangka panid nga panti ni Maria. Suksok kang akën nga Ama. 

Nagahiribiën, nagahangës ako paagwa sa White Castle. Gintamyaw ako kang bagyo. Kaagahën rën kang makabalik ako sa balay. Tëman ka basa, indi ako makasëlëd. Nadura ko ang akën nga yabi. Nangatok ako. Ginbuksan ako ni Maria. 

Pula ang ana mga mata. Ginhakës na ako. Nanangisën tana sa akën abaga. Ginpanghimuslan kuno tana ni Ama. Wara ko rën tana ginpabay-an nga magpadayon pa. Gintiklod ko tana pasëlëd sa balay, dara sara kang gawang. Ginpatay ko tana. Gintext ko si Pedro. Nagpabulig ako nga itablëg ang bangkay. Una gintirawan namën dya nga idasëk sa plastic nga itëm (ang pambasura). Kang indi magkastrang, gintënga namën ang lawas. May dara nga tigsara nga plastic, nagsakay kami ni Pedro sa ana nga Cherooke kag nag-adto sa binit suba. 

Perfect crime daad, todo cover-up, ang alibi ko kainuman ko si Pedro, ang pagaw-ën nagtakas si Maria kaimaw ang sangka lover na. 

Ang kaso may nakakita kanamën ni Pedro – bugto ni Maria. Kinahanglan ko gid lang nga ipapatay ang bilog nga pamilya ni Magdalena. Ginhambalan ako ni Mama nga magbakasyon anay sa lupa.

ni U Eliserio

salin ni Arlene Moscaya

Man-an man natën tanan nga kon nasipaan mo sa uyahën ang imo nga nanay, indi mangin manami ang imo nga aga.

Indi man tuyo nga sipaën ni Anselmo “Mo” Katonyan ang ana nga nanay. Ang gusto na nga sipaën amo ang mga maton sa kanto. Bata pa lang tana, pirme gid lang tana ginapagtripan kang mga dya. Kag tëlad nga 16 ren tana, ginasige pa gihapon ka mga dya ang pagsugo, pagpang-agaw kang binakal na nga pandesal, kag paghila panaog kang ana nga shorts. Amo ra nga ginhimuratan na magtuon kang kray maga. Ang nangin resulta, nagbanëg ang mata kang ana nga nanay. 

Maid-id man ang ana nga plano. Alas singko pa lang sa aga, nagabangon rën tana, pagkatapos magpinulaw sa pagbasa sa Wikipedia nahanëngëd sa sinauna nga pamaagi sa pagdepensa kang lawas kang mga Israeli. Ginsigurado na nga matunog ang huragëk kang ana matamad nga tatay-tatayan. Ginsigurado na man nga sarado ang gate kang anda nga compound. Ginsigurado na nga wara ti makakita sa ana nga pag-ehersisyo.

Ang wara na masigurado ang pagpadayon nga pagturog ni Mrs. Bene. Pasirko-sirko si Mo sa ana nga kwarto, singgit nga singgit nga daw kung fu ang ana nga ginapraktis. Nabati-an gali tana kang ana nanay, kag nag-adto dya kana para mapaandaman tana nga hinali masumbagan naman tana liwat kang ana nga tatay-tatayan kon naistorbo na ang pagturog kang tabatsoy nga pulis nga dya.

Sa kray maga, todo-todo dapat and atake sa pinakamahina nga parte kang lawas ka kontra sa pinakamadasig nga pamaagi. Sa utak ni Mo, makit-an na ang mata kang sara sa mga maisëg nga “naghëram” kang ana cellphone kabaylo sa sangka tagay nga gin. Ginsipa na dya. Sa kamatuoran, nagbukas ang gawang kang ana kwarto kag nasipaan na sa uyahën ang ana nga nanay.

Indi nangin manami ang aga ni Mo. Kang nag-abot ang kagab-ihën, indi na lang mabati-an kay may suksok tana nga earphones pero nasakit remën kang ana nga tatay-tatayan ang ana nga nanay. Nagaralaghëb ang uyahën na kadya, kag ang bilog nga lawas. Pilosopiya kang tatay-tatayan ni Mo ang “ako lang ang may kinamatarëng nga sakiten ang asawa ko.” Kon naman-an na lang gani kadya nga nasipaan ni Mo si Mrs. Bene, mas malala pa gid ang madangtan na nga pagpanakit. Pero indi na man gihapon maman-an, kay puro lang man laghëb ang uyahën kang nanay ni Mo, indi halata ang black eye halin sa bata, imbes nga asawa, ang ginhalinan.

“Hëbeg tana abi,” hambal ni Mrs. Bene samtang nagapreparar kang pamahaw. Bacon kag pandesal nga ginbakal kang sarang gab-i kag ginbëtang sa oven toaster para matusta. 

“Kag mabëdlay mangin pulis.” Man-an ni Mo ang mantra kang ana nga nanay. Wara rën tana nagaasa nga mabugtawan pa dya sa kamatuoran.

Bëkën man abi ti mayad nga asawa ang nagtaliwan nga tatay ni Mo. Kang mga anëm, ukon pito ka tuig pa lang tana, man-an na, nadëmdëman na, masami nga masumbagan ang nanay na kadya. Maski pa ang nanay na man ang nagahimakas nga daw kabayo para makapundar kang anda pangabuhian. Napatay sa sangka buy bust operation si Mr. Katonyan. Ang pulis nga naggëba kang operasyon na kadya kang shabu amo si Sarhento Bene.

Pulo ka tuig si Mo kang mamana liwat ang ana nga nanay. Sa una mayad man ang pagpuyo nanda kaimaw kang pulis. Gamit ang loans sa GSIS, adlaw-adlaw nga pagbasa kang classified ads para sa anunsyo tuhoy sa mga naremate nga balay, kag patay-hëya nga extortion, nahimo nga mabakal ni Sarhento kag Mrs. Bene ang apat ka balay sa compound kon sa diin sanda nagaistar–kag nagapaupa.

Trese anyos rën si Mo kang nag-umpisa ang pagpanakit kana kang ana nga tatay-tatayan sa ana nga nanay. Nagpauli lang dya sangka gab-i, hëbëg. Kang ginasagëp ni Mo si Mrs. Bene, pati tana nadamay.

Sangka tuig bag-o nangin normal ang anda pangabuhi. Nangin normal ang pagpanakit kananda ni Sarhento Bene.

Nagtukturuok ang mga manok kang anda kaingëd. Nagapamulang dya, masami nga kaimaw sa irimnan kang ana nga tatay-tatayan. Mahamot ang bacon pero indi gusto ni Mo magpamahaw. “Marigos rën ako, Ma. Basi mag-abtanay pa kami sa banyo.”

Bëgë nga tiempo lang ang nagligad kag nakailis rën tana. Swerte tana gihapon, de uniporme sa anda nga kolehiyo. Indi na maman-an kon paano magpili kang mga bayo sa pang-adlaw-adlaw ang mga kaeskwela na kauna sa hayskul kag sa unibersidad nga kaswal ang panaptën sa pagsëlëd sa eskwelahan. Ginkandaduhan na ang ana nga kwarto, mabëdlay rën kay basi mapagtripan tana nga imbestigahan kang buwaya samtang wara tana sa anda balay.

Wara ang ana nga nanay sa sala, wara man sa kusina. Nagparapit tana sa banyo kang nabati-an ang limëg na kadya, pati kang ana nga tatay-tatayan. Gintext na gid lang dya nga nagpanaw rën tana para mag-eskwela. 

Wara ang mga maton sa kanto. Basi turog pa.

Marayë ang sarakyan kang dyip paadto sa Maynila. Pagkatapos, trapik. Gani maski alas otso ang una nga klase ni Mo, maaga pa tana sa pag-umpisa kang ana nga adlaw.

Sa arko nga nagaserbe bilang border kang anda nga barangay kag kang Barangay Paligsahan, nakit-an liwat ni Mo ang pobre. Bugtaw dya, ginalantaw ang mga lalaki nga nagapanilhig kang ugsaran kag ang babaye nga nagadali-dali magpaopisina. Malabëg ang lagtëm nga buhok kang pobre, pati man ang bigote kag barbas na kadya. Wara dya ti suot nga bayo sa babaw nga parte kang ana lawas, umuran man ukon bumagyo. Malinëng lang dya, wara gani nagapanglimos. Indi gani sigurado si Mo kon dapat bala dya tawagën nga pobre. Tana lang man gani ang nagatugro kang kwarta kana. Piso kada makit-an na ang lalaki. Wara ti kabili-bili nga piso, indi man lang ra gani makabakal kang mani. Naanaran na rën abi. Mas attachment sa ritwal kaysa sa pagbulig sa isigkatawo ang ana nga motibasyon.

Pareho kasan-o, wara man tana ginsapak kang pobre bisan pa ginparapitan na dya. Nagkatinkatin tana kag ginpatong ang piso marapit sa kahig na kadya. Pagkatapos, dapat nagadinali tana nga maghalin. 

May lain nga natabo sa adlaw nga to. Siguro kay nasipaan ni Mo ang ana nga nanay, kag gusto tana patingalahën kang sansinukob, patiraw sa kamalasan nga nagahëlat kana. 

“Mayad nga aga,” hambal kang pobre.

Naërëngan si Mo, tiki-an lang madagpa, daw kotse nga gulpi nagpreno. Mayad lang kay nagakray maga training tana, kon wara naharëkan na gid ang aspalto. Gintërëk na ang pobre. Wara man dya nagatërëk kana. Indi na masiguro kon kana gid man naghalin ang pagtamyaw. “Mayad nga aga,” hambal na. Kag nagpadayon tana sa pag-adto sa sarakayan kang dyip.

Nagtarithi. Nag-uran. Nagbagyo. Nakasakay rën kang dyip si Mo. Basa tana, basa man ang tanan nga ingëd na. Pag-abot sa eskwelahan, naman-an na nga ginsuspend ang klase. Nag-untat ang uran pero nagtinir ang baha. Gab-i rën kang makauli tana. Sa may arko, nakit-an na ang mga isganan nga tambay nga gusto na pangsumbagën. Ginapagtripan nanda ang pobre. Ginakaptan ka darwa ang mga braso kang mal-am. Ang lider kang mga maton. Doro ang ana pangaran, may ginakaptan nga gunting, nagahana nga guntingan ang lalaki nga malabëg ang bigote. May pirangnahët nga residente sa palibot, nagalikaw sa pagtërëk.

Basa man gihapon ang mga medyas, nagparapit kananda si Mo. Si Doro ang una na nga ginsipa. Una, kay amo dya ang may kapët nga gunting, kag dapat pierdehën ang pinakamabaskëg nga kontra. Pangarwa, halin sa ana nga pwesto, amo dya ang nagatalikod kana.

Wara ti suot nga t-shirt si Doro. Man-an ni Mo ang itsura na kadya: halos wara ti mata kag irong, puro lang baba, bahël nga nagabëka, buta kang nagadurugo nga lasi kag nagaparanggit-ëm nga unto. Nagatalikod dya kana, pero man-an ni Mo ang itsura kang kontra, kay halin pa kang bata tana, masami nga ana nga braso ang ginakaptan kang mga alipores ni Doro, kag nagakinadlaw dya sa uyahën na. Matunog dya kon magkadlaw.

Makit-an ni Mo ang gulugod na kadya, daw tudlo lang kang bata ang pinakapunta. Tëman ka kësëg nga ginsipa ni Mo ang pigtot kang kontra.

Wara man lang nabandëg ang kalagan. Gin-atubang si Mo ni Doro, ginbuno sa gusok gamit ang gunting. Ang nagsëlëd sa paminsar na amo ang ana nga nanay, lasog-lasog ang duster, kag ang sophomore nga myembro kang org sa anda eskwelahan nga ginatuyo na sëdlan, ang malabëg nga batiis na kadya. Ginpangsipa si Mo kang mga maton.

Batyagan na ang dugo sa ana nga busong kag sa ana nga bibig, kag sa ana mga braso, dahi kag kilikili, ginhimuratan ni Mo nga magtindëg. Ginpirit na nga magmukra. Pirot nga daw haros bulag, ginhakwat tana kang darwa ka alipores. Nagtambad kana ang mga gabok nga unto ni Doro.

“Amo dya ang parte nga may harambalën ako nga malabëg tapos mabaskëg ka gulpi kag pierdihën mo kami.” Gingunting na kadya ang pantalon ni Mo. “Patalikuda ra,” hambal kang lider kang mga maton. 

May nabati-an nga pito si Mo. May naaninag tana nga mga nakakanaryo. Mga tanod? Mga pulis? Mga tagasuporta ni Noynoy? Naga man abi buligan tana kang mga dya.

“Sa rëm-an gid lang.” Nagpanaw parayë ang tatlo.

Nagauba, haplak sa aspalto, ginparapitan si Mo kang pobre. “Pasensya rën ikaw, kinahanglan ko nga himuon to kanimo. Kinahanglan mo abi nga makapasar sa pagtiraw e. Kag pasensya lang gid, nakapasar ikaw, pero kinahanglan gihapon nga mga tanod ang magluwas kanimo. Indi man takën pwede nga magpangpugot ka tatlo ka ulo. “Pero dya,” ginkapkap na ang busong ni Mo, “para lang maman-an mo nga seryoso ako.” 

Kang nagligad nga tuig, gindara si Mo kang sangka kaeskwela na sa sangka hardware store sa sangka mall sa EDSA. Ridto, may libre nga pagpungko sa massage chair. Kinse minutos nga ginsumbag kang makina ang likod ni Mo. Daw gingaw-an tana pagkatapos. Nagblanko ang ana paminsar kag daw naglutaw tana. Abi na indi na rën liwat mabatyagan ang amo kato nga klase ka kanamit, kapin pa ginhambalan sanda kang manager kang hardware store nga kistra lang pwede mapungkuan ang massage chair.

Pero kang gab-i kang adlaw kon san-o nasipaan ni Mo ang ana nanay sa mata, nabatyagan na liwat ang pag-aguwa kang nagapablangko kang ana paminsar kag nagapalutaw kang ana lawas. Amo kara ang epekto pagkatapos kang pobre sa ana nga busong.

Ginpatindëg tana kang mga tanod. Darwa ka mga babaye dya, medyo matambëk, medyo mal-am rën, nakakanaryo. “Ayos lang ikaw, toto?”

“May bun–” Ginhiram ni Mo ang ana nga busong. “Mayad lang man.” Kag bag-o pa makapangusisa ang darwa ka tanod, nagpanaw rën tana pauli.

Sa balay, wara tana ti pagkaën nga nadangtan. Nabati-an nga nga nagaromansahanay ang ana nanay kag tatay-tatayan na sa banyo. Nagdiretso tana sa kwarto. Nag-uba tana, nagsuksok kang t-shirt, nagbatang. Rëm-an, patyën tana nanday Doro. Pero bag-o pa mag-abot ang rëm-an, mapahuway tana anay.

Ginpukaw tana kang kasanag. Indi tana makakita. Ginbulag kadya ang ana mga mata. Ginkapkap na ang ana nga cellphone. Wara dya sa idalëm kang ana nga ulunan. Ginkapkap na ang ana nga backpack. Wara man dya sa idalëm kang ana nga kama.

“Ay yudipu–“

Nadura ang kasanag. Nagtambad sa atubang na ang pobre. Nagakatinkatin dya sa dalëm kang ana nga kama. Nagasuksok dya kang kapa, puti kag malabëg ang buhok, bigote kag barungos. 

“Yudiputa.” Nag-irihi si Mo.

“Kumusta rën ikaw?” Gindaw-an tana kadya kang bayo. Kapa man.

Ginputos ni Mo ang ana nga lawas. Mahëmëk ang tela, daw velvet, nagaagaw-agaw ang 

itëm kag lila. “Tuyo man gihapon, medyo basa.” Indi maman-an ni Mo kon naga wara tana nagasinggitan. 

“Rakë gid nga salamat liwat, sa gin-ubra mo kaina.”

“Tënga lang man nga para kanimo ang gin-ubra ko.”

“Ano man ra ang imo nga motibasyon, lampas sa tënga ang nahimo mo nga pagbulig.” 

Naghipës ang lalaki. Nagbangon si Mo, nagtërëk sa gwa. Nagarapta ang mga bituon, daw mga tawo sa mall. May mabati-an tana nga gahëd kang mga nagavideoke. “Salamat man gali.” Nagpatiriwis ka bibig si Mo sa direksyon kang ana nga busong.

“Handa rën ikaw?”

“Sa?” 

“Kon ano man ang tinutuyo kang imo tagipusuon.”

“Darhën mo ako sa orgmate ko nga manami ti batiis?”

“Indi bala aplikante ka pa lang?”

“Kag paano mo tana naman-an ra?”

“Taga dalëm-lupa takën, bëkën taken ti hangag.”

Ginkagat ni Mo ang ana bibig. Laban-laban, patay rën tana, kag sa langit rën. Pwede man nga sa impyerno, pero wara nagataliwan ang sangka pareho na sa nanarisari nga trahedya sa kabuhi nga wara makatuon mangin optimistic. “Patay rën ayhan ako?”

“Mahambal mo bala nga kabuhi dya?” Nagtërëk ang lalaki sa palibot. Nagdëlëg dya sa poster kang Harry Potter and the Prisoner of Azkaban, nagadëkët sa pader kang kwarto ni Mo. Ginalawaan rën dya.

“May…aradtunan kita?”

“Sa palasyo ko.” Ginhusay kang mal-am ang barungos na nga maputi.

“Sa…” 

Nagpaagwa kang sugkay ang mal-am halin sa ana kapa. “Sa idalëm kang lupa.”

Naghangdë si Mo. “Dali lang gid ha? Taw-i ako ti lima ka minuto,” Ginkid-an na ang pagkasuksok na kang kapa, ginpaginhawa ang ana mga hita.

Nag-adto tana sa kwarto kang ana nga nanay. Bukas ang mga bintana, nagasëlëd ang kasanag kang mga bituon. Nakit-an na dya sa banig sa salëg, nagasikuko nga daw fetus. Sa folding bed man tana ang tatay-tatayan ni Mo. Anëm ka tuig rën ang nagligad, pero wara na gihapon ginagamit ang daan nga kama kang mga ginikanan ni Mo luwas lang sa anda pagpakighilawas. Ang kairinit, indi na man dya gusto nga itablëg ang four poster bed ukon, mas mayad pa, ipamana kana.

Naghuragëk si Sarhento. Ginpitik ni Mo ang busong kang tabatsoy. Nagmukra dya, pero wara nagbugtaw. Ginpitik ni Mo ang irong na kadya. Nagliso lang ang baboy sa folding bed. Ginsagap ni Mo ang pantalon kang tatay-tatayan. Ginbëël na ang baril kadya. Treinta y otso. Ginlantaw na, wara dya ti bala. 

Ginhila na ang kapay kang tatay-tatayan. Ginkusi na ang singit kadya. Nagmukra ang buwaya, bugtaw rën dya tëlad. Gintuon ni Mo sa sintido na kadya ang baril. “Pamati ikaw, linti.” Gindilaan na ang ana bibig. “Indi ko kamaan kon patay rën ako, pero kon patay rën ako mas mangin masëbë kon indi ko pa dya masarangan nga ubrahën. Wara ako kamaan kon ano ang problema mo, kag wara man ako ti labët kon naga nagainamo ikaw kara. Wara ako kamaan kon naga ginasakit mo ang nanay ko, kag wara man ako ti labët. Wara rën gani ako ti labët kon naga ginasakit mo ako e. Wara rën ako ti labët. Handa rën ako nga magpatay kang tawo kaina, man-an mo ra? Amo ra gani siguro nga napatay ako e. Nakita rën kang Diyos nga wara rën ako ti konsensya. Pero bëkën rën ti importante ra, kon patay ako ukon buhi ukon nabuang rën ako ukon buhay rën ako nga nabuang kag mayad gali ikaw nga tawo, kag patyën ta ikaw tëlad kag amo ra ang bahël nga sala. Wara rën ako kamaan kon ano ang dason nga matabo. Gusto ko lang hambalën nga sapat ikaw. Bëkën ti tëngëd kay ginasakit mo ako, bëkën ti tëngëd kay ginasakit mo kami. Sapat ikaw, ginpasarig mo ako. Indi ka dapat nagapasarig kang bata.” Ginkalabit ni Mo ang gatilyo. Syempre, nagtinir nga bilog gihapon ang bagul kang ana nga tatay-tatayan. Nagdalagan tana pabalik sa ana nga kwarto.

“Malëpad kita? Mabukas ikaw kang buho sa realidad?” Hëgët ang kapët na sa kapa kang pobre.

“Malëpad? Daw diwata panërëk mo kanakën haw?”

“Ano gid man ikaw haw, bastos timo?”

“Ako? Ako ang Hari kang mga taga dalëm-lupa.”

Nagsëlëd si Sarhento Bene sa kwarto ni Mo. Nagaëyëg-ëyëg ang busong na kadya. Nagaidlak ang mga unto, nagabarangisi nga daw ayam. Gintaya na ang ana baril sa ulo ni Mo.

Naglupok ang salëg, nagwasaag ang mga pirangnahët nga kahoy. Nagbëka ang lupa, kag ginlamon sanda kang kalibutan.

Sa palasyo rën nabugtawan si Mo. Himo sa bato ang ana nga kama, pero kumportable batangan dya. Matambëk kag malëm-ëk ang mga ulunan. Maramig sa kwarto, kag madëlëm. Sangka kandila lang ang ginahalinan kang kasanag. Nagbangon tana kag ginparapitan na dya: ipotipot gali nga nakurong sa garapon. Nadëmdëman na ang nagligad nga gab-i. Sa mga aragyan kag garaw-an kang kastilyo, kalabanan ipotipot sa garapon ang ginahalinan kang sulo.

Ginsagap ni Mo ang ana mga panaptën. Gëtëk ang suot na nga pajama, ginsukbit lang dya abi “halin sa Ibabaw” kang sangka tinawo kang Hari. Wara ang ana nga t-shirt kag boxers, pero ridto ang kapa. Nagailis tana kang mabati-an na nga may gahibi sa ingëd nga kwarto.

Kon bëkën lang ti kapoy si Mo sa anda pagpanakayën halin sa “Ibabaw” paadto sa kaharian kang Hari, wara tana makaturog tëngëd sa kagahëd kang ingëd nga kwarto. Hinablës daw dya kang Hari, duke ukon prinsipe, indi sigurado si Mo kon diin sa darwa. Basta ang man-an na, manggaranën ang tatay na kadya, kag rapit gid lang magtaliwan.

Hambal kang Hari bag-o na ginbilin si Mo para magturog, gindara kuno dya sa kaharian para sa sangka misyon. Tana ang mangin kampeon kang Hari sa sangka sautanay. Kon naga tana pa nga tawo ang mangin kampeon, kon naga kinahanglan nga kampeon sa sautanay, wara rën ti interes si Mo nga sabtën ang mga amo kadya nga pamangkutanën. Himuon na ang ginahingyo kang Hari para mabëël ang premyo nga ginpangako na kadya.

Nag-agwa tana kag nangatok sa ingëd nga kwarto. Una, basi kinahanglan kang duke nga prinsipe ang ana nga bulig. Pangarwa, indi na maagwantahan ang kagahëd na kadya. Kag pangatlo, daw indi masarigan ang Hari. Mayad gid lang ra nga may iban tana nga abyan, kag bëkën man siguro ti malain nga tawo ang prinsipe nga duke.

Nagbukas ang gawang, kag sinumbag kang kamatuoran si Mo. Indi gid man posible nga mangin malain nga tawo ang sa sëlëd kang kaingëd ka ana kwarto. Paano, bëkën dya ti tawo. Pugita ang hinablës kang Hari. Kasingtaas na dya, kasinghanggëd kang ana nga ulo ang mga mata nga nagaparamarëk. Nagasuksok dya ka pula nga kapa, kag may korona sa nagahining nga ulo. “Ang Estranghero,” gindab-ot kang sangka kamoy na kadya ang alima ni Mo. “Sëlëd, sëlëd.” Nagpisngo dya, pero dayon man nga nag-untat sa paghibi. 

“Mo lang, mahal nga duke.” Maham-ëg ang salëg kang kwarto.

“Prinsipe lang, Mo, Prinsipe lang.” Gintudo na kadya ang sangka basa nga purungkuan. “Pungko, pungko. Kanugon kag tëlad ka lang nag-adto. Kaina bisita ko rëgya si G. Bingle. Manggaranën nga tinuga, maskin bëkën ti maharlika. Darhën na karon ang mga bata na sa sautanay.” Nagbëtëng dya kang sangka purungkuan para magpungko sa atubangan ni Mo. “Manami-an ikaw kara kananda. Magkaitsura sanda kang akën halangdën nga Tito.”

Naghangdë si Mo. Indi na matërëk ang Prinsipe, kag nasiplatan kang ana mga mata ang mga sandata nga nakasab-it sa pader.

Nagbalikid ang Prinsipe. “A, makit-an ko nga nagahanda rën ikaw para sa saot karon.” 

Daw nagakaway kay Mo ang sangka wasay. “A, pasensya ka lang gid, ano?”

Nagkadlaw ang Prinsipe. Amo ra ang panërëk ni Mo. Nagbëka ang bibig na kadya nga daw gabangirit, kag nagayëhëm man ang mga mata na kadya.  Iba ang tunog kang kadlaw kang Prinsipe, daw tawo nga nagasiyagit sa idalëm kang tubig. Tunog kang daw malunod.

Napanagënëpnëpan ni Mo nga basi bëkën ti hibi kang Prinsipe ang nabati-an na kaina. 

“Naga?” 

Gamit ang darwa ka kamoy na kadya, ginkambayan tana kadya. “Wara 

ginpaathag ni Tito kon ano ang saot, haw?”

“Saot. Ano pa ang kinahanglan ipaathag sa saot? May musika, mahulag ang mga kahig ko, mahulag ang mga alima ko. Basi maggilingan kami kang mga ginhambal mo nga mga bata ni G. Bingle.”

Nagkadlaw liwat ang Prinsipe, pagkatapos nadura ang yëhëm sa ana mga mata. Daw mahibi rëman dya. “May kinahanglan ikaw nga gilingën, Mo, pero bëkën ti ang bata ni G. Bingle. Kinahanglan mo pierdehën ang Pirata.”

“Ang Pirata?” Halin gali sa mga kamoy kang Prinsipe ang itëm nga likido.

“Ang Pirata. Buhay na rën nga ginasinabad ang mga mangingisda kadyang kaharian. 

Sa urihi nadakëp gid man tana kang mga suldado kang Hari. Ang ginahingyo na nga paghusgar halin sa Ibabaw.”

“Ako, ako ang mahambal kon parusahan tana ukon indi?” Nangalot kang ana nga baba si Mo. Masami tana kauna maglantaw kang Boston Legal, kag nag-ambisyon man tana makapira ka beses nga mangin hukom. “Masarangan ko man ra guro.”

“Mayad gid.” Nagapungko sa gihapon, gindab-ot kang Prinsipe ang wasay. “Dya, bël-a.” 

Mag-an ang wasay. Makit-an ni Mo ang uyahën na, buta pa tana ka muri, sa kahining kang ulo na kadya. “Dali lang, utdan ko tana kang ulo?” May ulo man ayhan ang Pirata? “Daw indi ako makasarang kara haw. Hukom lang takën, bëkën ti berdugo.”

“Indi mo man tana kinanlan nga utdan kang ulo.”

Nagginhawa ti madalëm si Mo. “Mayad gali.”

“Tapyasën mo ana braso, bun-on mo sa dëghan, wara ti problema.”

“Ano?” 

“Kon indi, basi ikaw ang mautdan ti ulo. Away ang saot, Mo. Kon mapasugot ikaw nga patyën kang Pirata, kon sayuron hambal kang Ibabaw, wara tana ti sala,” 

Nahulog ni Mo ang wasay. Tinalsikan tana kang itëm nga likido sa mata.

Pagkapurot na kang sandata, dayon nga nga gin-adtunan ang Hari. Nakit-an na dya nga nagapungko sa trono, nagalantaw sa payaso, ginapalibotan kang kon sin-o nga mga suldado, suruguon kag uripën. Ridto man ang pirangnahët nga mga maharlika nga nagakapa. Kang makit-an na kadya nga ginakaptan ni Mo ang wasay, nagkumpas ang Hari kag nagharalin ang tanan, luwas sa mga suldado. Kag ang Prinsipe imaw ni Mo.

Ginwagayway ni Mo ang wasay, “Gusto mo nga mapatay ako?”

Nagharang sa tënga nanda ang darwa ka suldado. Tagsangka panaming kag bangkaw. 

Nagayambi ang Hari, ginahapulas ang ana nga barungos.

“Sabat!” Nagparapit pa gid ti sangka tikang si Mo.

“Suronga ra,” hambal kang Hari.

Wara ti namas-angan si Mo sa nagakatabo. Basta hinali lang, ginsurong tana ka darwa ka 

suldado nga may bangkaw, ang sunod nga hinabo, naghaplak ang darwa sa salëg. Utod ang mga bangkaw kag buslot ang mga panaming.

“Paano nga paano nga paano?”

Nagkumpas ang Hari kag nagbulig ang iban pa nga mga suldado sa mga nagharaplak sa kahig ni Mo. Ginbilin nanda ang mga utod nga bangkaw. Nagkumpas liwat ang Hari kag nagatindëg rën dya sa atubang ni Mo, nakataya ang darwa ka utod nga bangkaw sa ana nga liëg. 

Nagpalakpak ang Prinsipe, daw tunog kang ginalabhan nga ginalampës.

“Naman-an mo bala, Mo, kampeon ko, kon naga ako ang Hari?”

“Kay… tatay mo ang nagtaliwan nga Hari?”

“Kay ako ang pinakagamhanan sa kaharian.”

Nanagitlën si Mo. “Ti naga indi na lang ikaw ang magpatay sa Pirata?”

Ginpapanaog kang Hari ang mga bangkaw nga utod. Nagbalik dya sa trono. “Kay may 

mas gamhanan pa gid kanakën. Kag amo ra ang layi. Kag suno sa layi, ang kriminal nga nagahingyo kang paghusgar halin sa Ibabaw husgaran kang naghalin sa Ibabaw.” Nagsinghot dya. “Pero wara man ginhambal sa layi nga indi pwede mabuligan ang kampeon. Gusto ko ikaw, Mo. Maisëg ikaw, nagabulig maski sa indi mo kilala. Kag ginahambal mo kon ano ang sa isip mo, bëkën ikaw ti butigën. Hëëd, kaisa wara ikaw sa insakto pero tampad ikaw. Kag mas gusto ko nga ang kampeon nga tampad kaysa sa kampeon nga kon mag-asta, daw politiko. Gintaw-an ko ikaw kang gahëm. Ridya lang ra sa amen kalibutan magana. Husgaran mo ti insakto ang Pirata. Rakë rën tana ti ginpangkawatan, ginlëgës kag ginpamatay. Husgaran mo tana ti insakto, kag pati sa Ibabaw, magana ang imo nga gahëm.”

Nadëmdëman ni Mo ang ana nga tatay-tatayan. Kag ang mga maton. Gintërëk na ang wasay. May mantsa dya kang dugo. Man-an nga nga nagaginhawa pa ang darwa ka suldado nga ana ginpierde. Wara na makit-an nga napilasan na gali ang mga dya. Pilasën ang ana mga kaaway, amo ra ang gusto na. Indi bala? Malain sanda, indi bala? Kag malain man ang Pirata nga dya. Gintërëk ni Mo ang Hari, kag naghangdë.

“Mayad gid,” hambal kang Hari. Nagpalakpak dya, kag madasig nga nagbaralik ang mga uripën, suruguon, suldado kag nagakalain-lain nga maharlika. Magahëd sanda, daw kwarto kang mga estudyante nga wara pa gin-abtan kang anda manunudlo.

Gintawag si Mo kang Prinsipe. Nagatindëg dya sa ingëd kang sangka purungkuan. “Pungko, pungko,” hambal na kadya. Ginmasahe kang Prinsipe si Mo.

“Nabati-an nanda kara ang instoryahanay namën kang Hari?”

Nangiray ang Prinsipe. “Ano timo Mo man? Maskin ako wara ko mabati-an ang inyo

istoryahanay.” 

Nagduko tana. Ginpunasan ang dugo sa wasay gamit ang kapa. Itëm dya. Itëm ang duag kang dugo.

“Amo to, amo to si G. Bingle.”

“Ang nagakapa ti puti?”

“Bëkën. Maharlika tana ra, maharlika lang ang pwede magkapa. Ang nagakalo. Amo to 

ay, kita mo buta ti bulawan nga alahas. Ano abi kay negosyante lang, kinahanglan magpamaan nga manggaran. Kita mo rën ridto, o, ridto ay.”

“Ridto ikaw nga ridto, wara mo man ginatudlo.”

“Ang mga babayi nga nagakalo man, bata kang bagis. Amo to ang mga bata ni G. Bingle. 

Mapakilala kita burubhay.” Mas naghinay ang limëg na kadya. Daw turo kang tubig halin sa barado nga gripo. “Indi mo man tana kinahanglan nga patyën, man-an mo? Kinahanglan mo lang tana nga husgaran.” Nagpadayon dya sa pagmasahe.

Gintërëk ni Mo ang sara sa mga bata ni G. Bingle. Ang pinakagwapa sa tanan kananda. Mataas dya, patay, mas itëm pa sa ulikba. Magamay ang kalo na kadya, kag haros wara ti alahas. Ginpangirayan na ang babaye. Naglikaw lang dya kang ana nga panërëk.

Nag-abot ang lima ka suldado nga iba ang duag kang uniporme, asul imbes nga berde, kag iba ang sandata, espada imbes nga bangkaw. Hila-hila nanda ang sangka lalaki nga nakagapos ang mga braso kag batiis.

Naghipës ang mga taga dalëm-lupa. Nag-abot rën ang manunudlo.

“Kapitan Tyago.” 

“Pirata Tyago.” Ginbëy-an ang lawas kang preso kag nag-umpisa dya nga maghiwëd. “Pirata Tyago, mahal nga Hari.” Kërëng ang buhok kang Pirata, manipis ang panit sa ulo, gahurma ang bagul na kadya.

Nagpisngo ang Hari. “Pirata Tyago. Gin-akusaran ikaw sa korte kang mga masunod nga krimen: siento singkwenta ka bes nga pagpangawat, sangka pagpanglëgës, kag beinte singko ka bes nga pagpamatay. Nag-amin ikaw sa mga krimen nga dya bilang pagpangayo kang paghusgar halin sa Ibabaw.”

“Luwas sa pagpanglëgës.” Gintaw-an kang bangkaw ang Pirata.

“Luwas sa pagpanglëgës.”

Naghangdë ang Pirata. “Gin-amin ko ang mga sala nga dya, kag nagapangayo ako kang 

paghusgar halin sa Ibabaw.”

“Mayad.” Nagkumpas ang Hari kag ginbilin sa tënga ang Pirata. “Rëgya ang taga-Ibabaw nga magahusgar kanimo.” Naghangdë dya kay Mo.

Nagtindëg tana. Ginkamusta na ang Prinsipe, wara na naman-an kon naga. Sigurado man tana nga madaëg tana, pero pamatyag na may madura kana. Bëkën man tana ti Diyos, ukon hukom man lang, ti naga tana ang magahusgar? Nagpanaw tana paadto sa atubang kang Pirata, sangka metro ang karayëën. Ginsagap na sa mga uyahën ridto ang bata ni G. Bingle. Nakit-an na dya, nagaduko, nagaëlëng-ëleng. Naduraan tana ti bëët. “Indi ko guro–”

Nagsurong ang Pirata, ginbuno tana kadya sa ana busong.

“Bata kang bagis.”

Mas nagbuhay ang away nga to. Mga mango lang gid siguro ang suldado kang Hari, ukon nagpakuno-kuno nga lawlaw para lang matugruan tana kang kumpyansa sa ana kaugalingën. Napierde na man sa gihapon ang Pirata syempre. Wara rën dya nakabuno, masami lang ang sagang. Sa urihi ginwasay ni Mo ti magkasunod ang mga batiis na kadya. Naghaplak sa salëg ang lalaki nga kërëng.

“Nagpapierde ako,” hani na kadya.

Nagpalakpakan ang mga taga dalëm-lupa. Nag-umpisa sanda nga maghani kang singgit”

“Ulo! Ulo! Ulo!”

Nagpanilag si Mo sa palibot. Indi na makit-an ang bata ni G. Bingle. Indi na man makit-an ang Prinsipe. Indi na makit-an ang Hari, maski pa marapit lang ang trono na kadya. Ang ana lang gid makit-an amo ang Pirata. Nagadugo ang bibig na kadya. Mag-ayad man, man-an na nga indi rën dya makapanaw liwat. Bëkën pa ti nagakaigo nga parusa sa pagpangawat kag pagpatay. Ginbayaw ni Mo ang ana nga wasay.

Kag ginlëbëng sa salëg.

Naglinëng ang mga taga dalëm-lupa. May pirangnahët nga maharlika nga nagahinugyaw.

Ginbayaw ni Mo ang ana mga palad. “Amo dya ang akën nga paghusgar.” Nakit-an na 

ang purungkuan, kag sa likod na kadya ang nagayëhëm nga Prinsipe. Pagparapit na, nakit-an na ang gaparamarëk nga mga mata kadya. Nagpungko si Mo. “Pamasahe man abi.”

Tënga lang ang nalantaw na sa mga sumunod nga hitabo. Nagdeklara kang kasugtanan ang Hari “suno sa layi.” Nag-abot ang mga suldado nga may espada, kag ginbëtëng nanda paadto “sa manugbulong” ang Pirata. May nag-abot nga uripën nga ginpunasan ang dugo sa salëg. Nagbalik ang payaso, may kaimaw nga mga musikero.

Amo kato ang saot.

Darwa ang ipotipot sa garapon kang mabugtawan si Mo. Nabugtawan tana sa paghibi kang Prinsipe. Tinamad tana nga ubahën ang gëtëk nga pajama. Sangka katok lang pagkatapos nagsëlëd tana sa kaingëd nga kwarto. Nakit-an na sa may purungkuan ang Prinsipe. May papel sa lamesa sa atubang na kadya.

“Sulat?” 

Naghangdë dya. Gintago ang papel.

“Amo ra nga pirme ikaw nagahibi, tëngëd sa ginasulat mo dyan kara?”

“Hambalën ko lang kanimo kon magkit-anay kita liwat.”

“Matabo ra bala?”

“Malay mo, makabalik ikaw ridya.” 

“Indi rën.” 

“Kon amo, ako ang mabisita kanimo.” 

“Sige.” Nagbatang si Mo sa kama. Basa dya, pero mabalik rëman tana sa Ibabaw. Ayos

lang kana ang maragkët. Marigos gid lang tana ti buhay pag-abot na sa anda nga balay. “Gwapa ang bata ni G. Bingle no?”

“Hëëd?” 

“Medyo may kailëm lang.” 

“Naghambal ang may panit nga porselana.” 

Nagkinadlaw sanda. 

“Man-an mo, daw ginalëbëng ikaw kon magkadlaw.”

“Tuod?” Ginbato ni Mo kang ulunan ang Prinsipe. “Ano gani liwat ang pangaran mo?”

“Amante.” Gin-itsa na kadya pabalik ang ulunan. “Kon sayuron, sa inyo nga lenggwahe, 

paghigugma.”

“Prinsipe Paghigugma. Kag ano gani ang pangaran kang bata ni G. Bingle?”

“Indi rën ikaw mag-asa pa. Nag-adto rëgya si G. Bingle kanakën kaina. Natipuhan kuno

ako kang mga bata na.”

“Kag ako?”

“Tikalën kuno ikaw. Kag gaëgët sa mga mailëm.”

“Ginhambal na gid ra?”

Nag-abot ang anda nga pamahaw. Pagkatapos, nag-abot ang darwa ka suldado.

Ginapatawag kuno kang Hari si Mo. Naglisensya si Mo sa bag-o nga abyan. Ginbilin na dya sa kwarto, ginpabayaan nga magpadayon sa ana nga pagsulat nga gapahibi kana.

Nadangtan na nga nagatindëg sa atubang kang trono ang Hari. Wara dya nakasuksok kang kapa. 

Nagtindëg si Mo sangka metro ang karayëën kana. Wara ti suldado nga nagtindëg sa tënga nanda. 

“Handa rën ikaw?” Gin-atubang tana kang Hari. Gindawë kana ang wasay. “Suno sa atën nga istoryahanay.”

“Paano ako makabalik?”

Nagpiyëng si Mo. Nagligad ang pira ka minute. Wara ti natabo. “Tapos?” Wara ti 

nagsabat. Nagkapët tana sa wasay. “Mahal nga Hari?” Kalinëng. Nagparanakit ang ana mga mata. Nakakita tana kang pula, ra bala nga kon magpiyëng tana pero may sulo. Ang sahi nga nagatugro kang pagturog pero wara ti pahuway. Nagmukra si Mo.

Sa sëlëd rën tana kang ana kwarto. Ridto man si Sarhento Bene. Nagatay-ëg ang busong. Nagabangirit nga daw ayam. Nakatuon ang baril kay Mo.

Ginwasay na ang baril. Ginhampas na ang kahoy nga parte sa ulo kang ana tatay-tatayan.

Naglagapok dya.

Ginbayaw ni Mo ang ana nga sandata. Pero anggid sa Pirata, indi na masarangan nga magpatay. Bëkën tana ti Diyos, maski pa pwede rën tana matawag nga hukom. Ginpungkuan na ang busong kang ana tatay-tatayan.

“Sapat ikaw.” Ginhimo na nga salamin ang ulo kang wasay. Magamo ang ana nga buhok. “Sapat ikaw, paratyën ta gid lang ikaw indi ko pa mahimo.” Nagginhawa ti madalëm si Mo. “Indi ta ikaw pagpatyën, obyus man. Pero paandam dya kanimo. Kang bata pa ako, maan lang gid, pero pamatyag ko bëkën man ikaw pirme nga tonto. May mayad man kanimo, kauna. Siguro may mayad man gihapon kanimo, nakatago lang sa tëlad. Indi ka man pagpalanggaën kang nanay ko kon tëman ka malain ka gid e. Bëkën man tana ti hangag. Pasalamat ikaw bëkën ti hangag ang nanay ko. Pero tandaan mo dya, nahangagan ako kana. Sa kada paghampak mo kana. Sa kada pagsipa mo kana. Sa kada pagyaguta mo kana pagkatapos wara tana ti himuon kundi sundon ikaw gihapon. Tapos rën ang mga adlaw nga to. Mangin mayad rën ikaw,” ginwagayway na ang wasay sa ibabaw kang ulo na kadya. “O husgaran ko ikaw.” Gintërëk dya ni Mo.

Naghangdë ang ana nga tatay-tatayan.

Nagtindëg si Mo, Ginsipa na nga magtindëg ang napierde na nga kontra. “Bël-a ang imo nga baril. Tirawan mo nga barilën ako, lantawën mo kon ano ang mangin pulos na para kanimo. Ano? Ano?” 

Wara dya ti lihëk.

“Halin rën. Rakë pa ako ti urubrahën.” Wara rën ginlantaw ni Mo kon nagsunod dya. Ginbuksan na ang ana nga computer, nagkonekta tana sa Internet. Indi tana mag-untat sa pipitsugin nga pulis. May gahëm rën tana tëlad. Kag ang ginakontra kang may gahëm, mga may gahëm kang malain. Congressman, amo kara, ukon gobernador. Indi na man-an kon maliwat lang ang natabo sa Pirata, sa ana nga tatay-tatayan. Indi na man-an kon maigo tana kang ana nga konsensya ukon maduraan ti bëët. Ano man ang matabo, nakaumpisa rën tana sa pagpanakayën. Ano man ang madangatan, makapatay man tana ukon makapagpatawad, indi rën tana pwede nga mag-atras.